Íslendingaþættir Tímans - 01.06.1972, Qupperneq 3

Og nú er eg þá útlendingur, —enginn maður skilur
þennan annarlega ferðalang, sem þrammar strætin breið
með þynnkuskó á fótum og rökkurrimu þylur
svo raunalega dýra,
og biður einhvern vegfaranda að visa sér nú leið.
Þvi eg er stundum villtur... Og þó eina átt ég þekki,
— það er áttin, sem mitt barnalega hjarta visar á.
Ég held ég kunni betur við torf og töðuflekki
en tigulstein og beyki.
... Nú er fólkið heima i Laxárdalnum farið aðraka og slá.
Og þegar ég er orðinn nógu þreyttur á að glima
við þyngstu lifsins spurningar, við tilverunnar Glám,
og finn, að ég er ónýtur við rannsókn rúms og tima,
þá reyni ég að flýja
með vindinum heim til Islands — að móður minnar knjám.
(Samt mun ég vaka, 1935).
Og þrjátiu og niu, er váin i annað sinn veittist
að vesalings Jóa i Seli uppi i Kerlingarfjöllum,
þá varðég svo hræddur, aðsólin varðsvörteinsogtjara, ,
— ég sat þar við læk og bað guð að hjálpa okkur öllum.
Og ég segi það rétt eins og er, minir elskanlegu,
að þá öfundaði ég smalana á Betlehemsvöllum.
Og ég, sem átt hefði að duga til þess að drepa
og drepast, rétt eins og aðrir mannanna synir,
bið forláts á þvi, að ég fékk ekki kúlu i brjóstið
og fúnaði niður i moldina eins og hinir.
— Þvi kannski eru þessir,sem þraukuðu, fjendur minir,
en þeir, sem féllu, minir einustu vinir.
Liðssveitir Hitlers réðust inn i
Rússlands viðáttur og æddu fyrst lengi
vel sem logi yfir akra, en urðu stöðv-
aðar og biðu loks algeran ósigur fyrir
rauða hernum, sem hrakti Nazistana
aftur heim eftir orustuna um Stalin-
garð. Fyrir frumkvæði Rússa unnu þvi
Bandamenn i raun réttri um siðir
þennan mesta hildarleik veraldarsög-
unnar, sem enn hefur verið háður. Gat
þá nokkurn undrað, þótt hrifnæmar
sálir eins og Jóhannes úr Kötlum yrðu
að láta i ljós fögnuð sinn og gefa odd-
vita helztu sigurvegaranna yfir Hitler,
Jósef Stalin, dýpðina öðrum framar?
Jóhannesi hefur oft verið álasað fyr-
ir lof sitt um skósmiðssoninn frá
Grúsiu, sem lagði út i heiminn ungur
að árum með litinn geitarost, gefinn af
móður sinni, en varð siðan örlagavald-
ur hnattarins alls: Dagskipan Stalinsi
Sól tér sortna. En kvæðið er skáldlegt.
Og hvernig gat Jóhannes vitað, að
Jósef Stalin yrði fyrr en flestir bjugg-
ust við steypt af stalli goðsins? Fáir
hafa hryggzt meir yfir þeim atburð-
um, sem til þess lágu, en einmitt Jó-
hannes skáld úr Kötlum.
Um hernám Islands eða hervernd,
hverju nafni sem nefnist, og urðu Jó-
hannesi kveikir hinna ágætustu kvæða
svo sem Sóleyjarkvæðis og Sjödægru,
get ég verið fáorður, enda er nú hring-
ur sá, er um greinarkorn þetta var
sleginn i upphafi, bráðum lokaður. En
fátt held ég, að Jóhannes úr Kötlum
hafi tekið sárar en vita Sóley troðna
hælum herja enn i dag meir en aldar-
fjórðungi eftir að Evrópustriðinu
mikla lauk, og það þvert ofan i áður
gefin loforð um, að hér skyldi enginn
her verða á friðartimum, enda þótt
sveitirnar séu nefndar varnarlið.
Fjóðða þáttinn i ljóðagerð Jóhannes-
ar má kenna við alþjóðahyggju og
sósialistiskt lifsviðhorf, sem fer þegar
að gæta á fertugsaldri skáldsins. En þó
situr ísland þar oftast i fyrirrúmi,
saga þess og samtið. Ljóðabókin Samt
mun ég vakahefst á samnefndu kvæði,
og er fyrsta visan á þessa leið:
Ég vildi svo guðsfeginn kveða kvæði
um gróandi þjóðlif um
fljúgandi framsókn
skapandi menningar, ár-
söngva yrkja
um vorgiaðan klið hins
upprisna Islands
og rétta fram þjálfaöan
arm til átaks
i alheimsbaráttu öreiga lýðsins
fyrir réttlæti, sannleika, —
sósialisma.
Þetta er ný stefnuskrá, allsendis ólik
þeirri, sem skáldinu var blásin i brjóst
af ungmennafélagsskap og aldamóta-
kynslóð, enda breyttir timar: Kreppan
hefur lagt hramm sinn yfir alþýðu og
allt þjóðlif með ofurþunga sinum.
Nazisminn læsir i allt frelsi sinum
fantaklóm, leggur undir sig hvert
landið af öðru, unz gerningaveðrið
grimmdarlega skall á. Undir
áhrifum af því yrkir Jóhannes
bókina Sól tér sortna, sem út kom
1945. Inngangskvæði hennar heitir
Æviágrip, þar sem höfundurinn, Jói i
Seli (en foreldrar hans bjuggu lengst i
Ljárskógaseli), gerir upp lif sitt til
þess tima, og er ljóðið eins konar lykill
að heimsmynd hans og örlögum, svo
langt sem þau ná. Þá er Jóhannes
skáld úr Kötlum fjárvörður á öræfum
Islands, sem áður er að vikið. Og hon-
um gefur sýn yfir farinn veg. Rúmið
leyfir aðeins, að teknar séu hér upp
tvær siðustu visur Æviágrips.
En þó að Jóhannes úr Kötlum yrði
fyrir mörgum sárum vonbrigöum i lif-
inu við öll þau hörmulegu tiöindi, sem
orðið hafa á þessari yndislegu, en blóði
drifnu jörð, meðan hann lifði, væri
ekki alltaf metinn að verðleikum af
öllum, þótt hann ætti samt sjálfur við
mikið böl að búa, einkum siðustu árin,
þá var hann samt mikill gæfumaður
um margt, átti stóran hóp einlægra að-
dáenda og kærra vina, en einkum frá-
bæra konu, þar sem Hróðný Einars-
dóttir var. Hún fæddist að Hróðnýjar-
stöðum i Laxárdal og var dóttir Einars
Þorkelssonar bónda þar og Ingigerðar
Hansdóttur konu hans, var þvi Dala-
maður, og Laxdælingur eins og Jó-
hannes. Þau gengu i hjónaband, þegar
hún var rúmlega tvitug að aldri á
Jónsmessu Alþingishátiðarárið 1930.
Hróðný reyndist Jóhannesi sannarlega
fylgjeengill allt frá æskudögum til
hinztustundar.Og ég ætla rétt til getið,
að við hana sé átt, þegar skáldið kveð-
ur hið fagra og sanna kvæði sem
nefnist:
Nálægð þín
Nálægð þin vakti bjartar sveiflur:
andrúmsloft hetju
með fagrahvel undir brámána
sem skoraði sjálfa þjáninguna á hólm.
Fingur þinir voru heitir iiknstafir
er slævðu svaleggjar Dauðans
i krafti þess æðruleysis
sem helzt veitur buguðum styrk og fró.
Nú glóir skyndilega ný fastastjarna
i bládjúpi næturhiminsins:
ástgjöf liðinna stunda
sem geislar frá sér lifi minninga.
(Ný og nið, bls. 41. ).
islendingaþættir
3