Íslendingaþættir Tímans - 01.06.1972, Blaðsíða 14

Guðrún Jónsdóttir
frá Borgarnesi
F. 15. sept. 1900,
d. S. júli 1971.
A bernskuárum minum um alda-
mótin siðustu var mikill flutningur
manna úr æskubyggð minni, Horna-
firðinum. Þá kom þar meiri háttar
kippur i Amerikuferðir, enönnurkvislin
lá austur á Fjörðu og féll þar i gömlum
farvegi. Það var ekki aðeins unga kyn-
slóðin, sem fann sér ofaukið i heima-
byggð sinni, það voru heilar og oft
mannmargar fjölskyldur, sem þannig
hurfu heimabyggðinni. Árið 1898 fluttu
bar á öxlunum heim. Hann varð aö
taka nokkuð stór tré til að búpeningur-
inn næði ekki að eta af þeim laufið, og
þannig flutti hann um 30 birkihrislur
heim að bæ og gróðursetti þar og hlúöi
aö þeim á alla lund, enda eru sumar
þeirra nú orðnar i aö háum og
myndarlegum trjám. Um þaö bil sem
Helgi var að hef ja búskap á eign spýt-
ur og næsta áratuginn, eða fram um
1930, hefur hann haft litinn tima aflögu
til gróðurathugana og plöntusöfnunar,
en þó er i safni hans nokkuð af plöntum
úr Köldukinn og nágrenni frá þeim ár-
um.
En upp úr 1930 hefjast athugunar-
ferðir Helga fyrir alvöru. Hann var þá
búinn að þaulkynna sér flóru og
gróðurfar heimabyggðarinnar, en þaö
var honum ekki nóg, þvi hann vildi
kynnast landinu öllu. Það er mikið i
fang færzt, þegar maður er bundinn i
báða skó af búskap, og einmitt fastast
bundinn að sumrinu, þegar plönturnar
eru i blóma. En viljinn og áhuginn
hafa hér eins og oftar ráðið mestu, að
minnsta kosti reyndist Helga kleyft að
taka sig upp frá búskapnum 2—3 vikur
á hverju sumri eftir þetta, ef til vill að
einu eða tveimur undanskildum, og
fara i rannsókna- og söfnunarferðir, á
meöan hann var sæmilega hress, og
fær til slikra ferða. Fyrstu sumrin fór
hann um sveitir Suður-Þingeyjar-
sýslu, og til Austurlands og siðar til
Eyjafjarðar, S k a g a f j a r ð a r ,
Húnavatnssýslu, og um mikinn hluta
Vestfjaröa og Stranda. Þannig fór
hann til Austurlands sumrin 1948, 1951,
1952,1953, og svo 1963. Til Norövestur-
lands fór hann einna flestar ferðir eða
sumrin 1947, 1949, 1954, 1955, 1956, 1957,
1959,1961, 1964 og siöast sumarið 1967,
en þá var hann rétt að veröa áttræður.
1950 og 1956 fór hann einnig um Skaga-
fjarðar- og Húnavatnssýslur og
sumariö 1960 lagöi hann leiö sina um
Borgarfjörö, Hvalfjörö, og
Arnessýslu. Siöustu grasaferö sina út
fyrir Suöur-Þingeyjarsýslu mun Helgi
hafa fariö sumariö 1969, þegar hann
slóst i för meö bændum úr sýslunni til
Austur-Skaftafellssýslu.
Þaö gefur aö skilja, aö eftir þessa
miklu vinnu sem Helgi var búinn aö
leggja i rannsóknir á flóru íslands,
bæöi úti i náttúrunni og eins frekari
rannsóknir heima á þeim plöntum,
sem hann safnaði, þá var hann oröinn
mjögfróðurog velaösérá þessu sviði.
Sérstaklega var hann glöggur viö aö
þekkja og aögreina tegundir. Þá las
hann og kynnti sér allt um grasafræði,
sem hann gat náð i, jafnvel rit á
Noröurlandamálum og ensku, sem
hann hafði lært af eigin rammleik til
aö geta lesið fræöirit sér aö gagni.
Rannsóknarstörf sin vann hann af
sérstakri alúð og vandvirkni og niöur-
stöður þeirra birti hann i 1Í2 ritgerðum
alls i Náttúrufræðingnum og timarit-
inu Flóru á árunum 1937—1966. Helgi
fann fyrstur manna hér á landi
murutegund eina, sem hann nefndi
blóðrót, en auk þess jók hann miklu við
þekkingu manna á útbreiðslu margra
annarra plöntutegunda hér og uppgöt-
vaði fjölda nýrra vaxtarstaða, jafnvel
i landshlutum þar sem viðkomandi
tegund höfðu ekki fundizt áður.
Hann var einnig mjög vandvirkur
safnari og átti þvi orðið stórt og gott
plöntusafn, sem rikið keypti af honum
árið 1963 handa Náttúrufræðistofnun
tslands og var það mikill og góður við-
auki við grasasafn sofnunarinnar. 1
virðingarskyni fyrir grasafræðirann-
sóknir sinar var Helgi Jónasson kjör-
inn Kjörfélagi Hins islenzka náttúru-
fræðifélags árið 1965.
Eins og áöur er getið flutti Helgi
töluvert af trjám heim að Gvendar-
stöðum og gróðursetti þar við
ibúðarhúsið. En upp úr 1930 fór hann
aö koma sér upp skógarteig svolitiö
fjær bænum. Sáöi hann bæöi til birkis
og gróðursetti smáplöntur, sem hann
fann sprottnar upp af fræjum af trján-
um heima viö húsiö. 1935 girti hann
reitinn og stækkaöi þá girðingu veru-
lega árið 1967, svo hún er nú um 10
hektarar. Smám saman gróðursetti
hann fjölda trjátegunda, bæöi
lauftrjáa, og barrtrjáa, til reynslu i
skigræktargiröingu sinni og flutti auk
þess nokkuö heim af sjaldgæfum
jurtategundum og gróðursetti þar
einnig. Helgi hafði mikla unun af þessu
starfi sinu og hann hlúði að og bar sér-
staka umhyggju fyrir hverju tré,
sem hann ræktaöi þar. Þetta kom
greinilega I ljós, þegar hann gekk með
manni um reitinn og sýndi og sagði frá
þessum augasteinum sinum, sem veð-
ur og vindar léku stundum grátt, en
flestir þeirra lifðu þó og margir döfn-
uðu vel. Inni i miðjum skógarteignum
hafði Helgi látið gera fagran en lát-
lausan heimagrafreit, og var kona
hans sú fyrsta, sem þar var jarðsett.
Helgi var mikill bókamaður og átti
gott bókasafn. Auk grasafræði hafði
hann sérstakan áhuga á islenzkum
þjóðsögum og átti mikið safn þeirra.
Hann lærði bókband um 1940 og batt
eftir það fyrir sveitunga sina.
Formaður Búnaðarfélags Ljósa-
vatnshrepps var Helgi um árabil.
Helgi var lengst af veikur fyrir brjósti.
Hann þjáðist af astma og lá eitthvað i
rúminu flesta vetur,þar sem hann
þoldi mjög illa heyrykið. Hann lézt
eins og áður er getið hinn 13. april
siðast liðinn að Fjórðungssjúkrahús-
inu á Akureyri eftir nokkurra vikna
legu. Hann var lagður til hinztu hvfld-
ar við hlið konu sinnar i heimagraf-
reitnum i skógarteignum sinum, þar
sem hann undi löngum bezt, laugar-
daginn 22. april.
Með Helga Jónassyni á Gvendar-
stöðum er genginn sérstakur merki-
smaður, einn þessara merku Islend-
inga, sem bókstaflega iðuðu i skinninu
af fróðleiksþrá, og lögðu á sig gifur-
lega vinnu jafnhliöa slnu aöalstarfi til
aö afla sér þekkingar á slnu áhuga-
sviöi. Og Helgi var i rauninni enn
meira,þvi hann lét sér ekki nægja þá
þekkingu, sem hann gat fengiö úr bók-
um. heldur stundaði rannsóknir á eigin
spýtur til að bæta viö þar sem bækurn-
ar þraut. Helgi barst ekki mikið á og
var ekki gefinn fyrir aö vekja á sér
athygli umfram það, sem hann hlaut
aö gera með störfum sinum og rit-
smiðum. Nafn hans mun samt geym-
ast um ókomin ár meðal þeirra, sem
fást við rannsóknir á islenzkum plönt-
um og gróðurfari. 1 visindasögu lands-
ins mun Helga Jónassonar verða getið
sem eins af breutryðjendunum i rann-
sóknum á útbreiðslu blómaplantna hér
á landi.
Evþór Einarsson.
14
Islendíngaþættír