NT - 10.07.1985, Blaðsíða 6

Miðvikudagur 10. júlí 1985 6
Sagnir.
Tímarit um söguleg efni.
6. árgangur 1985.
■ Petta er sjötta hefti af
tímariti sagnfræðinema við Há-
skóla íslands. Og víst er for-
vitnilegt að fylgjast með því
hvað hið unga fólk leggur til
mála.
Þessi árgangur er helgaður
tveimur aðalverkefnum. Ann-
ars vegar er mannlíf í Reykja-
vík á þessari öld en hins vegar
líf og starf Jóns Sigurðssonar
forseta.
Alþýðufólk í Reykjavík
Sigurður G. Magnússon
skrifar um Vesturgötu 30, lítið
íbúðarhús í Reykjavík. Hann
rekur sögu hjóna sem settust
þar að í byrjun aldarinnar og
fjölskyldu þeirra. Þetta er lát-
laus en greinileg frásögn um
reykvískt mannlíf.
Birtur er uppdráttur af her-
bergjaskipun í húsinu en mæli-
kvarði fylgirenginn. Mérsýnd-
ist fljótt á litið að væri hjóna-
rúmið 1 metri á breidd og 2 á
lengd væri gólfrými alls rúm-
lega 30 fermetrar en í greinar-
lok segir að heimilið væri „rétt
50 m2 að stærð“.
Hrefna Róbertsdóttir og
Sigríður Sigurðardóttir segja
frá Bjarnaborg. Má segja hið
sama um þá frásögn og liina
fyrri að þar er gerð grein fyrir
horfnu mannlífi og fjarlægu.
Hér er einkum sagt frá einni
fjölskyldu en þó er rætt um
sambýlið í þessu mikla fjölbýl-
ishúsi þar sem eitt sinn voru
168 manns.
Það er nokkuð losaralegt
þegar rætt er um vinnu hús-
móðurinnar: „Hálfsmánaðar-
lcga fékk hún vinnu við að
hreinsa dönsku skipin sem
komu hingað til Iands. Það var
mikil og erfið vinna en vel
borguð“.
Hver voru þessi dönsku
skip? Og hver var hreinsunin?
Sennilega skip Sameinaða
gufuskipafélagsins sem voru í
áætlunarferðum hingað, Botn-
ía og Island og síðar Dronning
Alexandrine. Hreinsunin hef-
ur þá líklega verið ræsting eða
hreingerning sem ekki hefur
tilheyrt starfi jómfrúnna um
borð. Þetta mætti veraskýrara.
Deilur um samvinnu-
félögin
Helgi Hannesson skrifar um
Félagshyggju og frelsisást,
grein um deilur á samvinnu-
hreyfinguna og við hana. Rifj-
ar hann upp ýmislegt úr Versl-
unarólagi Björns Kristjánsson-
ar og ádeilum Björns Líndals
og ræðir um Samvinnulögin
1921. Og auðvitað gerir hann
grein fyrir svörum samvinnu-
manna.
Hér er sagan sögð með bcin-
um tilvitnunum svo að ekkert
fer milli mála. Þó kann að
læðast að manni sá grunur að
höfundur hafi naumast til-
einkað sér kjarna þessarar
sögu. Framhjá því er gengið
að kaupfélögum hafi verið gert
að greiða tekjuskatt af endur-
greiðslu til félagsmanna. Það
var regla þeirra ef fram kom
við áramótauppgjör að fé hafði
safnast við vörusölu að endur-
greiða félagsmönnum hluta
þess í hlutfalli við vörukaiip
hvers og eins. Þetta sögðu
samvinnumenn að væri hlið-
stætt við afslátt sem kaupmenn
gæfu viðskiptavinum enda þótt
þetta fé væri í sjóði kaupfélags-
ins hluta ársins. Einn þáttur
samvinnumanna í þessari bar-
áttu var sá að á aðalfundi SÍS
1920 var kosin þriggja manna
nefnd í málið. Hana skipuðu
þeir Ólafur Briem á Alfgeirs-
völlumÞórólfur Sigurðsson í
Baldursheimi og Jónas Jóns-
son frá Hriflu. Þessir menn
sömdu frumvarp að Samvinnu-
lögum en áður fór Jónas Jóns-
son utan til að kynna sér til
hlítar skattamál sanivinnufé-
laga erlendis.
Frumvarp til samvinnulaga
mun hafa fengið nánari athug-
un áöur en það var lagt fram í
þinginu. Pétur JónssonáGaut-
löndum var þá atvinnumála-
ráðherra og hann sagði að
sennilega hefði það orðið
stjórnarfrumvarp ef tími og
ástæður hefðu leyft að stjórnin
athugaði það sameiginlega.
Frumvarpið var lagt fram í efri
deild og flutningsmenn voru
Sigurjón Friðjónsson, Einar
Árnason og Hjörtur Snorra-
son. Sigurjón var heimastjórn-
armaður og sat á þingi fyrir
Hannes Hafstein, fyrsta lands-
kjörinn þingmann. Einar
Árnason var Framsóknarmað-
ur. Hjörtur Snorrason var
landskjörinn af lista Sjálfstæðis-
manna þversum. Frumvarp
til samvinnulaga mun hafa
fengið nánari athugun áður en
það var lagt fram í þinginu.
Pétur Jónsson á Gautlöndum
var þá atvinnumálaráðherra og
hann sagði að sennilega hefði
það orðið stjórnarfrumvarp ef
tími og ástæður hefðu leyft að
stjórnin athugaði það sameig-
inlega. Frumvarpið var lagt
fram í efri deild og flutnings-
menn voru Sigurjón Firðjóns-
son, Einar Árnason og Hjörtur
Snorrason. Sigurjón var heim-
astjórnarmaður og sat á þingi
fyrir Hannes Hafstein, fyrsta
landskjörin þingmann. Éinar
Árnason var Framsóknarmað-
ur. Hjörtur Snorrason var
landskjörinn af lista
Sjáflstæðismanna þversum.
Sigurjón Friðjónsson mælti
fyrir frumvarpinu og var einnig
framsögumaður er málið kom
frá nefnd en með honum í
nefndinni voru Sigurður Egg-
erz og Jóhannes Jóhannesson
bæjarfógeti sem skrifaði undir
með fyrirvara þar sem hann
vildi hafa óbundnar hendur
um breytingartillögur ef fram
kæmu um gjöld til sveitarfé-
laga.
Það er síst að undra þó að
Helga finnist umhugsunarvert
hve friðsamleg og hávaðalaus
afgreiðsla Samvinnulaganna
varð á Alþingi eins og deilur
um samvinnumálin voru harð-
snúnar.
Skýringin er sú að þing-
mönnum flestum hefur dugað
að lesa athugasemdir þær sem
frumvarpinu fylgdu. Þær byrj-
uðu með þessum orðum:
„Samkvæmt áliti yfirdóms-
ins í máli nr. 51 árið 1916,
bæjarstjórn Reykjavíkur gegn
Sláturfélagi Suðurlands, þekk-
ir íslensk lögggjöf ekki hugtak-
ið samvinnufélag. Samt hafa
þessi félög starfað hér á landi
hér um bil 40 ár, eru til í hverju
einasta kjördæmi landsins og
mörg í sumum. Meira en helm-
ingur allra íslendinga er á einn
eða annan hátt starfandi í sam-
vinnufélögum."
Síðan er í athugasemdum
rætt um sérstöðu samvinnufé-
laga. Það er svo vel gert að
umræður urðu óþarfar að
mestu.
Umræðan um skattafríðindi
eða skattfelsi samvinnufélaga
er með furðulegri þáttum
þjóðmálaumræðunnar. Alltaf
öðru hvoru eru menn að
endurtaka þetta og þar á meðal
fólk sem ætla mætti að vissi
hvað það væri að segja. Þar má
finna ungan stjórnmálafræðing
og gamlan bankastjóra og hag-
fræðing en þegar þessar mann-
eskjur eru beðnar að segja í
hverju þessi skattfríðindi liggi
er þagað þunnu hljóði. Þá er
farið að hugsa og þá finnur
þetta fólk að það hefur heimsk-
ast til að hlaupa með fleipur
sem það hafði gleypt við. Þá
velur það þann kostinn að
þegja. Það ætti að vera auðskil-
ið af hverju menn þagna þegar
þeir eru beðnir að sanna fyrri
fullyrðingar.
1920 var ótakmörkuð sam-
ábyrgð í samvinnufélögunum.
Verslun þurfti lánsfé og eitt-
hvað varð að vera til trygging-
ar. Þá voru ádeilurnar þær að
menn væru ginntir til að hætta
eignum sínum vegna verslun-
arrekturs sem þeir bæru lítið
skynbragð á.
Nú eru ádeilurnar þær að
samvinnufélögin séu alltof
voldug og rík, þar ríki fá-
mennisstjórn og gleymdar séu
hugsjónir upphafsmannanna
fyrir 100 árum. Hins vegar fást
engin svör við því hverjar hinar
týndu hugsjónir séu. Sann-
gjörn verslun, vöruvöndun og
leit að besta markaði er tak-
markið og viðfangsefnið nú
eins og fyrir hundrað árum.
Hvað er sósíal-demo-
krat?
Ólafur Ásgeirsson skrifar
grein um Jón Baldvinsson og
nefnir hana Alþýðuleiðtogi og
afturhald. Hann segirm.a. um
Jón. „En jafnaðarmaður (sósí-
al-demokrat) var hann ekki.“
Það er sennilega næsta óljóst
fyrir ýmsum hvað það sé að
vera sósíal-demókrat. Ekki
verður fyllilega ljóst af þessari
grein hvers vegna Jón Bald-
vinsson nær ekki því nafni. Þó
skilst mér að það byggist helst
á því að hann vildi vinna með
Framsóknarflokknum og gera
fólki lífvænt í sveitum heldur
en að vinna með íhaldinu,
„styðja borgaraöflin til at-
vinnuuppbyggingar í þéttbýl-
inu.“ „Síðari kosturinn hlaut
að leiða af sér fjölgun verka-
fólks en jafnframt sterkari at-
vinnurekendastétt. En slík þró-
un hefði fært þungamiðju
stjórnmálanna til sjávarsíð-
unnar og gefið verkafólki ein-
hverja von um lausn frá fátækt-
inni í framtíðinni“.
Satt að segja er vandséð
hvað hér er haft í huga. Hvar
lagðist Jón Baldvinsson gegn
atvinnuuppbyggingu í þéttbýl-
inu?
Reykjavík óx hröðum skref-
um á þessum árum og ýmsir
erfiðleikar eru samfara slíku.
sú hugmynd að banna að leigja
utanbæjarfólki húsnæði á að
vera heimamönnum til verndar
svo að þeir hafi heldur von um
húsaskjól. Önnur hlið þessara
mála var sú að víða í þorpum
var tilfinnanlegur skortur á
mjólk en neysla hennar er
heilbrigðismál. Það var hags-
munamál alþýðunnar í
Reykjavík að kostur væri á
góðri mjólk með skaplegu
verði.
Svo er að sjá sem Ólafur
telji að Jón Baldvinsson hafi
lítið lært af kynnum við
flokksbræður sína á Norður-
löndum. Hann hafi lítinn skiln-
ing haft á sósíal-demókratiskri
stefnu, sem mun þá hafa verið
fylgt erlendis. Á það má minna
að verkamannaflokkurinn
norski hefur verið stærsti
bændaflokkur í Noregi og ætli
nokkur flokkur hafi haft meira
fylgi í sveitum Danmerkur en
Sósíaldemókratar? Þeir
studdu bændur.
Óiafur Ásgeirsson segir
orðrétt: „Eftir því sem næst
verður komist hafði Jón Bald-
vinsson náin tengsl við Hriflu-
Jónas, sem reyndi eftir fremsta
megni að tefja framgang þeirra
mála sem jafnaðarmenn báru
fyrir brjósti." Þessu til sönnun-
ar vitnar hann í minningar
Stefáns Jóhanns, fyrra bindi,
bls. 134. Mér virðist þó að það
sé allt annað sem Stefán Jó-
hann segir þar. Það er þetta:
„Þessi ríkisstjórn markaði á
margan hátt tímamót. Alþýðu-
flokkurinn veitti henni stuðn-
ing og fékk framgengt nokkr-
um áhugamálum sínum, svo
sem löggjöf um verkamanna-
■ Jón Baldvinsson.
bústaði og lengdan hvíldarfima
togaraháseta, nýjum og frjáls-
lyndari lagaákvæðum um
kosningarétt í málefnum bæj-
ar- og sveitarfélaga og ýmsu
öðru. Tryggvi Þórhallsson
reyndist sanngjarn og lipur í
málum alþýðunnar. Jónas frá
Hriflu var og oft hjálparhella,
en öðrum stundum þver og
örðugur, einkum í kaupgjalds-
málum. Vildi hann fara sínu
fram og vera, að okkur fannst,
helst til mikil forsjón Alþýöu-
flokksins. Líkaði sumum það
miður og oft ekki að ósekju.
Átti Jón Baldvinsson þó
jafnan við hann gott samstarf
og fór þó sínu fram. Stundum
urðu og allharðir árekstrar
milli J 'ó nasar og Héðins Valdi-
marssonar, enda voru þeir báðir
kappsfullir og óvægnir, ef því
var að skipta. Jónas var hug-
kvæmdur og áræðinn, en sást
stundum lítt fyrir. í mörgum
málum studdum við jafnaðar-
menn hann engu verr en hans
eigin flokksmenn, þótt okkur
mislíkaði sumt í fari hans og
raunar því meir sem lengur
leið.
Tryggvi Þórhallsson átti fáa
andstæðinga innan Alþýðu-
flokksins. Hann jafnaði oft
deilur og var hvers manns
hugljúfi. Að mínu viti fór sam-
an í fari hans brennandi áhugi
fyrir bændastéttinni og góður
skilningur á þörfum verka-
manna. Hann var eldheitur
hugsjónamaður og humoristi,
en flestum öðrum fúsari til
þess að sætta og bera bróður-
orð á milli þeirra, er stunda
landbúnað, og hinna sem vinna
launavinnu við sjóinn. Hann
var góður vinur alþýðunnar.“
Stefán Jóhann segir hér að
Jónas hafi stundum engu síður
átt samleið með Alþýðu-
flokknum en framsóknar-
Hefur Mogginn velþóknun á f lugránum?
eða skiptir þjóðerni ræningjanna máli
■ Tvískinnungurinn á síðum
Morgunblaðsins ríður ekki við
einteyming. í frétt blaðsins á
forsíðu í gær er greint frá
flugráni og fjallað um það í
vinsamlegum tón. Samúð
Morgunblaðsmanna er greini-
lega öll með flugræningjunum;
ekki flugmanninum sem þola
mátti ofbeldi og yfirgang.
Hér kveður við annan tón
en venjulega er hið þunga
blað, Mogginn, fjallar um
flugrán og skiptir greinilega
mestu að flugræningjar voru
Tékkar sem vildu vestur yfir.
Hér er hætta á ferðum. Ef
Morgunblaðið ætlar að skipta
glæpum og ofbeldisverkum í
flokka, eftir pólitískum
skoðunum þeirrasem glæpinn
fremja, eða þá þeirra sem
glæpurinn bitnar. á, er
ekki langt að bíða þess að
Mogginn hvetji til myndunar
hvítliðasveita til að berja á
íslenskum kommúnistum og
öðrum óferjandi.
Flugrán hafa verið fordæmd
um allan heim sem verk
hryðjuverkamanna og hafa
flest ríki veraldar hvatt til þess
að flugránum verði mætt með
ströngum viðurlögum og
harðneskju. Mogginn hefur
yfirleitt tekið undir þessar
kröfur en nú virðist sumsé sem
leyfilegt sé að ræna austan-
tjaldsflugvélum og meiða þar
menn og myrða.
„Þeir sem ekki eru með
mér...“
Þá þegar Mogginn nær að
sýna sitt rétta andlit, þá kemur
berlega í Ijós að þar á blaði er
fólk flokkað með tilliti til
stjórnmálaskoðana, litarháttar
og trúarbragða ellegar þá bú-
setu. Síðan er farið eftir gam-
alkunnri kennisetningu: „Þeir
sem ekki eru með mér, eru á
móti mér.“
Þetta er leikur sem stórveld-
in hafa stundað í áratugi og
þannig pínt ríki og fólk til að
taka afstöðu til risaveldanna
svipað því og ekki væri til
staðar annar valkostur.
Skoðanakúgun þessa hafa
stórveldin getað stundað með
dyggri aðstoð málgagna á borð
við Prövdu og Moggann. Þar
er sannleikurinn ávallt hreinn
og klár; andstæðingarnir ávallt
syndum hlaðnir.
Ábyrgð fjölmiðla
Ábyrgð blaðs á borð við
Morgunblaðið er mikil. Blaðið
er langstærsta íslenska blaðið,
nær inn á allflest heimili á
landinu og er mikið lesið.
Að sönnu er Mogginn ekki
allur af hinu illa. Þar starfar
fjöldinn allur af hæfum blaða-
Svæfðu
flugu á vit frelsisi
UmiW «. jáM. *P.
ÞRÍR ua(ir Tékkóuióralur rcftdu
Iftilli nugrél i d»K meó þrí aó
«T*f* rhpnuuiu rió atýríó. Tók
uonur ku> rió atjiniiau of fluf
rtufrélinni tiJ Autnrríkó, ýar ro
þrrmenningarnir báó« um kcli
*» fólitfakir flóUauean.
Fjórmenninffarnir I fluirvél-
ráöuerðu að fljúna útsýnia-
flug frá borginni Pardubice, sem
er 100 km austur af Prag. Við
stjórnvölinn var Boiej StruU,
flugmaður í tékkneska nughern-
um. Við hliðina var 19 ára sonur
hans, Radek, sem nam flug af
föður ðinum.
Skúmmu eftir flugtak greip
annar félaga Radeks fyrir nef og
munn (Iugmannsin9 með klút.
sem vættur var klóroformi
Flugmaðurinn, Boiej Strutz
lotpiaðist nær strax úuf og son
urinn tók stefnu á Austurriki
Flaug hann lágt til að flugvélin
smist ekki á tékkneskum rat-
sjám. Bozej vaknaði aftur i þann
mund sem flogið var yfir landa-
mærin Var eldsneyti þá að
ganga til þurrðar Þar sem son-