NT - 10.07.1985, Blaðsíða 10
■ Tveir útlendir menn, sem
miklar sögur fara af, bjuggu
hér á landi á tímabilinu 1813 til
1815. Hvor um sig unnu þeir
þjóð okkar ómetanlegt gagn.
Menn þessir voru þeir Rasmus
Christian Rask frá Danmörku
og Ebenezer Henderson frá
Skotlandi.
Ekki veit ég til þess, að
fundum þeirra hafi borið
saman, en næsta ótrúlegt er,
að svo hafi ekki verið. Eitthvað
hafa þeir verið samtímis í
Kaupmannahöfn og hér í
Reykjavík. Einnig var margt
líkt með þeim á ýmsan hátt,
eins og störf þeirra hér á landi
báru vott um.
Þeir voru á svipuðum aldri,
Rask 26 ára, er hann kom til
íslands, fæddur 1787. Hender-
son þrem árum eldri, fæddur
1784.
Rask var tungumálamaður
óviðjafnanlegur. Um Hender-
son segir í 11. útgáfu brezku
alfræðibókarinnar heims-
kunnu, að hann hafi verið vel
fær í 14 málum, og eru þau
nefnd. En furðulegt er, að þar
skuli ekki vera talin latína,
gríska, franska, rússneska og
íslenzka, sem vitað er, að hann
hafði lagt mikla stund á að
nema.
Rask kunni íslenzku svo vel
fræðilega, að rúmlega tvítugur
að aldri samdi hann íslenzka
málfræði á eigin spýtur. Er
hann kom hingað talaði liann
íslenzku svo vel, að sagt var,
að ekki yrði greint að hann var
Dani. Henderson talaði málið
fullum fetum, en hefur að
líkindum ekki tamið sér að
skrifa íslenzku.
Báðir ferðuðust þeir mikið
um landið. Henderson miklu
víðar en var þó hér skemmri
tírna. Báðir komu þeir mönn-
um svo fyrir sjónir, að þeirn
var allstaðar tekið með
virktum.
Aðaláhugamál Rasks var
tunga og bókmenntir þjóðar-
innar. Henderson lét sig mestu
varða trú ogsiðgæði, en kynnti
sér annars eftir getu náttúru
landsins og þjóðarhag.
Báðir sömdu þeir Rask og
Henderson stórmerk rit. Rast
reit bók um uppruna norrænn-
ar eða íslenzkrar tungu og
kom hún út í Kaupmannahöfn
1818. Sama ár var gefin út í
Edinborg Fcrðabók Hender-
sons frá íslandi. Varð sú bók
víða kunn erlendis og hér á
landi hefur hún að líkindum
hlotið meira og almennara
hrós en nokkur önnur bók 19.
aldar um sama efni og eftir
útlendan höfund.
Enn er ástæða til að geta
þess, að Rask og Henderson
stofnuðu hér félög, er áttu
mikla framtíð og eru enn starf-
andi. Rask stofnaði Hið ís-
lenzka Bókmenntafélag 1816.
Það hafði um aldar skeið aðal-
bækistöðvar á tveim stöðum,
Reykjavík og Kaupmanna-
höfn. Henderson stofnaði Hið
íslenzka Biblíufélag 1815 og
hefur það einnig haft sínar
bækistöðvar í hundrað ár í
tveim löndum, aðra í Reykja-
vík, hina í London.
Fyrsti ritari Biblíufélagsins
var hinn dugmikli dómkirkju-
prestur, Árni Helgason. Hann
var ári síðar kjörinn fyrsti
forseti Bókmenntafélagsins.
Lengra skulu nú þessir sam-
slungnu þræðir ekki raktir.
íslandi er það til mikils sóma
að hafa orðið aðnjótandi
heimsókna þessara stórmerku
manna. Hér var og tekið eins
vel á móti þeim og aðstæður
leyfðu. íslendingar munu
minnast þeirra beggja með
virðingu og þökk, eins lengi og
þeir leggja rækt við land sitt,
tungu, trú og sögu.
Saga Ebenezer Hendersons
er svo yfirgripsmikil og inni-
haldsrík, að í stuttu máli verð-
ur ekki í mikið ráðizt. Ég mun
skýra frá aðdragandi og undjr-
Miðvikudagur 10. júli 1985 10
búningi komu hans til ls-
lands og stofnun Biblíufélags-
ins. Því fylgir svo flausturslegt
yfirlit ferða hans um landið og
að lokum ummæli merkra
leikmanna íslenzkra.
Henderson var aðeins þrí-
tugur að aldri, er hann kom til
íslands, en hafði þá þegar
mikið starf og margvíslega
reynslu að baki sér.
Árið 1805 vígðist hann, 21
árs gamall, til kristniboðs á
Indlandi, á vegurn fríkirkju-
safnaða í Skotlandi, - en fæð-
ingarstaður hans og heimili var
í nágrenni Edinborgar.
Sama ár fer hann til Kaup-
mannahafnar í von um að fá
ferð þaðan til Trankebar (eða
Serampur), nýlendu Dana á
austurströnd Indlands. Sú von
brást. Kristniboði varð hann
þó alla tíð, en aðeins í löndum,
sem kristin töldust.
Hann hófst handa um fjöl-
þætt heimatrúboðsstarf, fyrst í
Danmörku og síðar í Svíþjóð.
fjölda tungumála víða um
heim.
Henderson kemur aftur til
Reykjavíkur úr Vesturlands-
för sinni „að morgni þess 29.
júní, og munaði ekki nema
einum degi“, skrifar hann, „frá
þeirra tímalengd, er ég hafði
ætlað mér, þegar ég hóf för-
ina“.
Sunnudaginn 10. júlí 1815
messaði séra Árni Helgason
og gerði í prédikun sinni
glögga grein fyrir stofnun
Biblíufélaga og gagnsemi
þeirra. Sérstaklega minntist
hann Brezka og erlenda Bibl-
íufélagsins og þess mikla
greiða, er það hefði gert kirkju
Islands. Síðan hvatti hann
prestana eindregið til þess að
stofna íslenzkt Biblíufélag.
Henderson var boðið að
vera viðstaddur fund presta-
stefnunnar síðar um daginn.
Var þar einróma samþykkt, að
stofna skyldi íslenzkt Biblíufé-
lag og þegar kosin bráða-
birgðastjórn. Ekki var gengið
Nýja testamenti 6.634.
Nú var ekki annað eftir en
að kveðja. Frá því segir hann
á þessa leið: „Eftir að hafa
kvatt biskupinn og hina aðra
embættismenn í Reykjavík, er
allir höfðu sýnt mér góðvild og
óþreytandi greiðvikni, allan
þann tíma, er ég dvaldi á
lslandi tók ég mér far þann 20.
ágúst með dönsku skipi, er
fara skyldi til Kaupmanna-
hafnar.“ Daginn áður skrifar
hann síra Arna dómkirkju-
presti Helgasyni, og segir, að
honum muni oft verða hugsað
til íslands - „þar sem ég hef
dvalið tvö hamingjusömustu
sumur ævi minnar." Enn skrif-
ar hann, að hann kveðji landið
með djúpri saknaðarkennd. -
íslenzka þjóðin hafði þó ekki
oft fátækari verið en árið, sem
hann dvaldi hér, veður og
vegir sjaldan verri.
Forseti brezka Biblíufélags-
ins sneri sér þegar bréflega til
biskups íslands. Það bar þann
árangur, að félagið gaf út 5000
Biblíunnar í Kaupmannahöfn
og koma bandi á eftirstöðvar
Nýja testamentis útgáfunnar
frá 1807. Ennfremur ráða þeir
til þess, að sendur verði maður
með bókunum til íslands, strax
og þær eru tilbúnar, til þess að
sjá um sölu þeirra og útbýt-
ingu.
Þessari málaleitan var vel
tekið og bauðst þá Henderson
til að fara til íslands, er þar að
kæmi, að þess gerðist þörf.
Hann lagði um þær mundir
mikla stund á málanám, las
hebresku, grísku, frönsku,
þýzku, dönsku og íslenzku.
Enn leið langur tími þangað
til það skeði, sem Henderson
skýrir frá í Ferðabók sinni á
þessa leið, í þýðingu Snæ-
björns Jónssonar: „...nefndin
bað mig að fara til Kaup-
mannahafnar til þess að hafa
eftirlit með því, sem óunnið
var (að útgáfu íslenzku Bibl-
íunnar) og gera nauðsynlegar
ráðstafanir til þess að fá bókina
bundna og senda hana til
Prentunin stóð yfir í sjö
styrjaldarár, þegar heita mátti,
að allt vantaði til alls í Kaup-
mannahöfn. Brezka Biblíufé-
lagið bað Henderson að láta
prenta og binda 5000 Nýja
testamenti - til viðbótar þeim
5000 eintökum, sem gefin voru
út 1807, og nota til þess sama
letrið og sett hafði verið til
prentunar þess á Biblíunni.
Það kostaði stórfé og mikla
fyrirhöfn vegna erfiðra kring-
umstæðna að láta prenta og
binda tíu þúsund bækur ekki
litlar, að viðbættum eftirstöðv-
um N.t. útgáfunnar frá 1807,
er voru 3500 eintök óbundin.
„Við höfum gert allt sem í
okkar valdi stóð til þess að
hraða verkinu,“ skrifar Stein-
kopff, félagi Hendersons, „en
margt orðið til að torvelda
það.“
Við þetta var Henderson
bundinn í nálega tvö ár, eða
frá því er hann kom til Kaup-
mannahafnar í ágústmánuði
1812 og til þess er hann leggur
Hið ísleriska Biblíufélag 170 ára:
Um afskipti Hendersons
af íslenskum trúmálum
Hið íslenska Biblíufélag er elsta starfandi félag hér á landi. I
dag, 10. júlí er það 170 ára gamalt, en félagið var stofnað sama
mánaðardag árið 1815 fyrir frumkvæði Ebenezer Henderson.
Árið 1965 var gefið út sérstakt afmælisrit Biblíufélagsins og
var þar m.a. birt grein um Henderson og tildrög þess að hann
stofnaði félagið. Fer sú grein hér á eftir.
Hann nemur tungumál, fleiri
en eitt í báðum löndum, undir-
býr stofnun Biblíufélaga og
gefur út rit. 25 ára gamall er
hann kjörinn félagi í Hinu
konunglega lista- og vísindafé-
lagi í Gautaborg. Hann semur
vísindalega ritgerð, sem mjög
var rómuð, um þýðingu fyrsta
danska Nýja testamentisins. -
Það lá fyrir honum síðar að
verða kjörinn heiðursdoktor
bæði Kílar- og Kaupmanna-
hafnarháskóla.
Áhugi Hendersons fyrir ís-
landi vaknaði fyrst, er hann
var í Svíþjóð 1806.
Þaðan var hann kynntur
bréflega fyrir Grími Thorkelin
í Kaupmannahöfn, leyndar-
skjalaverði konungs og þá í
meiri metum þar en nokkur
annar íslendingur. Hann fær
þær upplýsingar um ísland frá
Thorkelin, að íbúar séu 50
þús. Ekki einn af hverju
hundraði, yfir 12-14 ára aldur
sé ólæs, enda séu íslendingar
afar bókhneigðir. Ein prent-
smiðja er í landinu en ónothæf.
Reynt er að bæta úr lesmáls-
skorti með seinunnum afritun-
um. Hvorki Biblía né heldur
Nýja testamenti hefur verið
gefið út síðan um miðja 18.
öld, enda algerlega ófáanlegar
bækur.
Þessa skýrslu sendi hann
fríkirkjusöfnuðunum í Ediri-
borg. Frá þeim barst hún
brezka smáritafélaginu (RTS)
og það sendi hana áfram til
Hins brezka og erlenda Biblíu-
félags í London. - Þess skal
getið að þau félög hafa enn
sívaxandi útgáfustarfsemi á
frá lögum félagsins fyrr en um
haustið ári síðar. Voru þá
formlega kosnir í stjórn þess
tveir andlegrarstéttar menn
og tveir leikmenn, þeir Geir
biskup Vídalín forseti og síra
Árni Helgason ritari, ísleifur
dómstjóri Einarsson varafor-
seti og Sigurður landfógeti
Thorgrimsen gjaldkeri. Þannig
var erindi Ebenezer Henders-
ons farsællega til lykta leitt.
„Satt er það,“ skrifar Hend-
erson, „aðunga tréðergróður-
sett í nokkuð óvænlegum jarð-
vegi og á því mun mæða óblíð
og óstöðug veðrátta. En eigi
að síður, varið himneskri um-
önnun og vökvað himneskri
dögg, mun það vaxa og dafna,
unz greinar þess yfirskyggja
landið til yztu andnesja..."
Enn voru á Norðurlandi
nokkrir prestar og aðrir menn,
sem ég þurfti endilega að
hitta,“ segir í Ferðabók Hend-
ersons. Hinn 18. júlí leggur
hann af stað í sitt þriðja og
síðasta ferðalag hér á landi:
Um Þingvelli, Kaldadal og
Arnarvatnsheiði norður í
Húnavatnssýslu og þaðan til
Skagafjarðar og Eyjafjarðar.
Á því ferðalagi er það, að
hann heimsækir síra Jón lærða
í Möðrufelli, og dvelur hjá
honum tvo daga. Sú heimsókn
var kirkjusögulegur viðburð-
ur, eins og kunnugt er.
Henderson var einn mánuð
í þessari ferð. Honum telst svo
til, að hann hafi ferðast alls
2240 km þau tvö síðari skipti,
er hann lagði land undir fót.
Bækur höfðu verið sendar til
15 staða, Biblíur alls 4.050 og
íslenzk Nýja testamenti í
Kaupmannahöfn í samvinnu
við samtök trúaðra áhuga-
manna á Fjóni, - fjónska Bibl-
íu- og smáritafélagið. Hafði
Grímur Thorkelin umsjón
með prentun og var henni
lokið árið 1807 og nokkuð af
upplaginu bundið, stuttu áður
en styrjöldin milli Bretlands
og Danmerkur skall á. Þó tókst
að senda til íslands 1500 Nýja
testamenti bundin, eftirstöðv-
ar upplagsins lá óbundið í
Kaupmannahöfn í 5 ár.
Á stjórnarfundi Brezka og
erlenda Biblíufélagsins, 6. okt.
1806, var einróma samþykkt
að veita nokkurt fé til undir-
búnings að prentun íslenzku
Biblíunnar í Kaupmannahöfn.
Var Thorkelin ráðinn til að
hafa umsjón með verkinu. Let-
ursteypu var lokið og prentun
hafin, en var fyrr en varði hætt
sökum óteljandi erfiðleika af
völdum stríðsins.
Undir þeim kringumstæðum
hófst útgáfa þeirrar Biblíu, sem
okkur var gefin af beztum hug,
þegar hér var hvað mestur
skortur á þeirri bók, en við
áttum erfiðast með að meta að
verðugu, - Grútarbiblíu.
Ebenezer Henderson var þá
stríðsflóttamaður yfir í
Svíþjóð. Hann hefur sterka
löngun til þess að fara til
heiðinna þjóða, en er bundinn
í báða skó vegna mikils fram-
gangs í aðkallandi störfum.
Hann - og hans ágæti sam-
starfsmaður frá Skotlandi, Pat-
erson, skrifa brezka Biblíufé-
laginu 1809, að nauðsyn beri
til að hraða prentun íslenzku
íslands... Með því að hans
hátign Danakonungur hafði
góðfúslega veitt mér leyfi til
þess að dvelja í borginni, fór
ég þangað þá um haustið
(1812). Það sérlega ástand,
sem þá ríkti, tafði framkvæmd-
ir. Einkum var það þröskuldur
á veginum, að ómögulegt var
að fá pappír frá Svíþjóð til
viðbótar, en þaðan hafði papp-
írinn verið fenginn. Að lokum
neyddumst við til að nota léleg-
an pappír og varð prentunin
fyrir það ærið miklu lakari. Að
síðustu tókst að ljúka prentun
í árslok 1813. Var upplag
bókarinnar 5000 eintök.“
Thorkelin hafði frá upphafi
umsjón með prentun Biblíunn-
ar. Nálega þriðjungi hennar
var lokið þegar Henderson
kemur til skjalanna. Um hlut-
deild sína að prentun þess,
sem enn var ólokið, farast
honum svo orð í skýrslu til
brezka Biblíufélagsins:
„Vegna þess, sem ég hef lært í
hebresku, get ég nú dæmt um,
hvort rétt hefur verið þýtt úr
frummálinu í þeirri útgáfu
(1747), sem farið er eftir. í
henni eru ótrúlega margar
villur. Ég geri þó engar breyt-
ingar aðrar en þær, sem telja
verður óhjákvæmilegar. Málið
á Nýja testamentinu hef ég
borið saman við gríska textann
og hef komizt að raun um, að
þýðingin sé yfirleitt nákvæm.“
Þeir hafa sannarlega margt
sér til málsbótar mennirnir,
sem stóðu að útgáfu þessarar
ófullkomnustu útgáfu íslenzku
Biblíunnar.
af stað þaðan með megnið af
bókunum meðferðis til
íslands, 8. júní 1814. Hann
hafði allsendis ónóga aðstoð
kunnáttumanna í íslenzku, en
fær til sín annanhvorn dag
íslenzkan mann til þess að
fullkomna sig í málinu. Kunn-
asti kirkjusöguhöfundur Svía,
Holmquist, segir um Hender-
son, að hann hafi verið „en av
tidens básta Bibelöversátt-
ere“.
Bókunum var hér allstaðar
vel tekið í fyrstu, enda höfðu
þær verið lengi ófáanlegar og
yfirleitt lítið um lestrarefni á
heimilum. Það þótti mikil og
gleðileg viðbrigði, að nú gat
hver sem vildi fengið þær vægu
verði eða jafnvel gefnar.
Ó, nei, Henderson gleymdi
ekki íslandi. Hann dvaldi í
Kaupmannahöfn um veturinn
og mun þá hafa lokið við að
semja hina miklu ferðasögu
sína frá íslandi. Hann semur
um prentun Smqbóka síra Jóns
í Möðrufelli og sér um útgáfu^
kostnað fjögurra hinna fyrstu.
Hann útvegar hinu nýstofnaða
íslenzka Biblíufélagi fjárstyrk.
Hann semur og gefur út á
íslenzku bækling, er hann
nefnir: „Fáein orð um uppruna
og útbreiðslu hinna svonefndu
Biblíufélaga“.
íslendingar munu fyrir sitt
leyti varðveita minningu hans,
enda má heita að hann hafi
helgað íslandi að minnsta kosti
þrjú ár á blómaskeiði lífs síns.
íslenskir námsmenn í Kaup-
mannahöfn héldu honum sam-
sæti, er hann var þar á ferð, 17.