Morgunblaðið - 20.07.2004, Blaðsíða 20

UMRÆÐAN
20 ÞRIÐJUDAGUR 20. JÚLÍ 2004 MORGUNBLAÐIÐ
GLÖGGT er gests augað. Þessa
frómu alþýðuvisku reyndi ég að
hafa að leiðarljósi í fyrri hluta þess-
arar greinar sem birtist nýlega á
síðum Morgunblaðs-
ins. Þar benti ég á að
gagnrýni Jóns Stein-
ars Gunnlaugssonar
og fylgisveina hans á
suma af þekktustu
lögspekingum lands-
ins, um að þeir blandi
stjórnmálaskoðunum
og öðrum annarlegum
sjónarmiðum í lög-
fræðiálit sín, beri
sterkan keim af ára-
tugalangri deilu milli
hug- og félagsvísinda-
manna annars vegar
og heimspekinga og raunvísinda-
manna hins vegar um eðli og tilvist
sannrar þekkingar. Fræðileg þekk-
ing sem er „menguð“ á þennan hátt
er nokkuð sem Jón Steinar kallar
ómarktækar „vildarskoðanir“. Þetta
er fráleit skoðun því samkvæmt
henni verður kenning Darwins um
náttúrlegt val, ein áhrifamesta
kenning nútímavísinda, ekkert ann-
að en „vildarskoðun“. Lítum nánar
á málið.
Jón Steinar virðist á þeirri skoð-
un að til sé eitt og aðeins eitt svar
við flestum lögfræðilegum vanda-
málum, sem í slagtogi við önnur
ummæli hans upp á
síðkastið benda sterk-
lega til þess að hann
aðhyllist pósitívisma.
Heimspeki pósitívism-
ans má skilgreina sem
hvert það kerfi sem
heldur sig við skyn-
reynslugögn og úti-
lokar fyrirframgefnar
og frumspekilegar
vangaveltur. Hún á sér
rætur í frönsku upp-
lýsingunni og átti þátt
í að umbylta við-
horfum Evrópubúa til
náttúrunnar og einstaklingsins. Í
einu magnaðasta riti upplýsing-
arinnar, Kerfi náttúrunnar (1770)
eftir Holbach (1723–89), segir að
„maðurinn hafi fyllt náttúruna með
öndum, þar sem orsakir þess er
vakið hefur undrun hans hafi nán-
ast alltaf verið honum ókunnar.
Þessum öndum og öðrum hind-
urvitnum reyndu upplýsingarhugs-
uðirnir að eyða með því reyna að
sannfæra fólk um að ekkert væri til
nema orsök og afleiðing hreyfingar
efnisins í heiminum, sem sjá mátti
með því að beita skynseminni
(rationality).
Áhrifamesti talsmaður pósitív-
ismans var franski heimspeking-
urinn August Comte (1798–1857),
en hann taldi mannlega þekkingu
fara í gegnum þrjú stig: Fryst það
guðfræðilega, þá það frumspekilega
og að lokum tekur vísindalega, þ.e.
pósitíva, stigið við. Ein helsta for-
senda pósitívismans er, eins og við
höfum séð, að rannsakandinn geti
einangrað sig frá umhverfinu og
þannig framleitt hreina og ómeng-
aða þekkingu. Þegar Kerfi náttúr-
unnar er lesin verður augljóst að
upplýsingahugsuðirnir sóttu fyr-
irmynd þessa í eðlisfræði þess tíma.
Holbach síendurtekur að náttúran
sé ekkert annað en afleiðing eilífrar
hreyfingar óháðra efnisagna, sem
byggðu upp efnisheiminn. Með
þetta í huga dró hann þá almennu
ályktun „að kjarni hverrar ver-
undar [being] sé einstaklingseðli
hennar“. Einstaklingshyggja liggur
því til grundvallar pósitívismanum.
Vandamálið er hins vegar að hún er
grundvölluð á löngu úreltri hug-
mynd um frumefnin, því langt er
síðan eðlisfræðingar áttuðu sig á
því að þau eru ekki óháð eins og
billjardkúlur. Eftir stendur að mínu
viti illa haldinn pósitívismi.
Til að sýna hversu fráleit ein-
staklingshyggja pósitívismans er
skulum við líta á þróunarkenningu
Charles Darwins. Eins og alkunna
er birti Darwin kenningu sína um
náttúruval í Uppruna tegundanna
árið 1859. Í dag velkist enginn í
vafa um að kenningin eigi rætur
sína í hagfræði- og stjórnmálakenn-
ingum Viktoríutímans. Karl Marx
var líklega fyrsti maðurinn til þess
að benda á þetta í bréfi til Engels
18. júní 1862, og staðfesti þar með
að auga gestsins getur verið glöggt:
„Það er makalaust hvernig Darwin
enduruppgötvar, meðal dýra og
plantna, enskt samfélag sem ein-
kennist af verkaskiptingu, sam-
keppni, opnun nýrra markaða, upp-
finningum og Malthusískri baráttu
fyrir tilverunni. Þetta er Hobbes‚
bellum omnium contra omnes [stríð
allra gegn öllum]. Ef Darwin hefði
farið eftir kennisetningum pósitív-
ismans hefði kenningin um nátt-
úruval líklega ekki litið dagsins ljós,
sem sýnir gjörla að „þekking plús
„stjórnmál getur leitt til stórkost-
legra vísindalegra afreka, ekki síð-
ur en „vildarskoðana“.
Nú ætti flestum að vera ljóst
hversu fráleit hugmyndafræði pósi-
tívismans er, enda byggist hún, eins
og áður segir, á löngu úreltum hug-
myndum um frumefnin. Jón Steinar
getur því allt eins sótt réttlætingu
pósitívismans í einstaklingshyggj-
una, þ.e. stjórnmálaheimspekina
sem hann virðist aðhyllast, því hún
grundvallast einnig á þeirri skoðun
að einstaklingurinn sé „óháður“ og
„skynsamur“. Án þess að átta sig á
því virðist Jón Steinar því aðhyllast
pósitívisma vegna þess að hann að-
hyllist stjórnmálalega einstaklings-
hyggju. Hann er því jafn „pólitískur
og lögfræðingarnir sem hann sakar
um að senda frá sér lögfræðiálit
sem innihalda „vildarskoðanir“.
Hann þarf hins vegar ekkert að
skammast sín fyrir þetta því eins
og rannsóknir mínar og fjölmargar
annarra fræðimanna á félagsfræði
þekkingar hafa sýnt er skynsemi,
þ.e. upplýsingarhluti, skynjunar
okkar undir sífelldum og oftast
ómeðvituðum áhrifum frá almenn-
um viðhorfum okkar til lífsins og
tilverunnar.
Lögfræði, stjórnmál og sannleikur II
Steindór J. Erlingsson fjallar
enn um stjórnmál og sannleika ’Nú ætti flestum aðvera ljóst hversu fráleit
hugmyndafræði pósitív-
ismans er enda byggist
hún, eins og áður segir,
á löngu úreltum hug-
myndum um frum-
efnin.‘
Steindór J. Erlingsson
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
VORIÐ hefur verið viðburðaríkt í
Evrópu. Evrópusam-
bandið (ESB) hefur –
loksins – samið um
stjórnarskrá sem ger-
ir reglur og skilyrði
Evrópusamstarfsins
skýrari og skil-
merkilegri. Nýju að-
ildarlöndin tíu hleypa
jafnframt nýjum
þrótti í samstarfið.
Danska Þjóð-
arhreyfingin gegn
ESB hefur mitt í
þessari atburðarás
gert grein fyrir skoð-
anakönnun sem á að
sýna að danska þjóðin
a.m.k. sé hlynntari
Norðurlandasamstarf-
inu en ESB. Ekki
þarf að fara í graf-
götur um það sem
undir býr. „Veðjum á
Norðurlönd og segj-
um skilið við Evrópu.“
Hvað skal segja?
Það er fróðlegt að
sjá að norræna sam-
starfið skuli svo mikils
metið. En þvert á
kröfur Þjóðarhreyf-
ingarinnar ætti að
nota þessa norrænu
kennd til að byggja
upp þróttmikla Evr-
ópu.
Gagnstæða stefnan hefur verið
reynd áður með lélegum árangri. Í
hvert sinn sem Norðurlönd hafa
reynt að bjóða sig fram sem valkost
gegn ESB og Evrópu hefur það
misheppnast. Og þannig mun ekki
síður fara í framtíðinni.
Í nýju Evrópu er einmitt verið að
þróa kerfi samstarfs-
tengsla. Allir vita að
ESB-samstarfið krefst
samstöðu sem byggist
á sameiginlegum hags-
munum. Formgerð-
irnar sem dafnað hafa
geta verið meira eða
minna varanlegar og
skarast oft. Það er eðli-
legt að taka þátt í sam-
starfi af ýmsum og
ólíkum toga í einu.
Með því að taka
virkan þátt í að byggja
upp þetta samstarfsnet
geta Norðurlönd kom-
ist til meiri áhrifa. Fátt
segir af einum. Það
norræna samstarf sem
reynsla er komin á er
eðlilegt ívaf í stærra
ESB-samstarfsneti,
helst með tilstyrk
Eystrasaltsríkjanna og
kannski líka Póllands
ef svo ber undir.
Sú stefna að ná fram
sameiginlegri afstöðu
hefur oftast reynst
skynsamlegust þegar
þess konar samstarf er
mótað. Og víst er það
mikilvægt, einkum fyr-
ir fámennari þjóðir.
Hins vegar er ekki
síður mikilvægt að fámennari þjóðir
kanni líka hvernig samstarf þeirra
geti gert þær samkeppnisfærari
innan víðari evrópsks samstarfs-
ramma. Í því sambandi má hafa tvö
áþreifanleg dæmi úr starfi Nor-
rænu ráðherranefndarinnar að leið-
arljósi:
Fyrir rúmu ári fólu norrænar
ríkisstjórnir Poul Schlüter, fyrrum
forsætisráðherra Dana, að reyna að
ryðja landamærahindrunum úr vegi
norænna borgara. Nú á það verk-
efni jafnframt að taka til fyr-
irtækja.
Víst getur það talist hreinn greiði
við norrænar þjóðir að reyna að
ryðja ófagnaði úr vegi sem vinnur
gegn hreyfanleika og fjárfestingum.
En þar er fleira í húfi. Þegar öllu er
á botninn hvolft er þetta spurning
um aðlöðunarhæfni Norðurlanda.
ESB hefur ekki einungis í för með
sér samstarf heldur líka samkeppni.
Vinni Norðurlönd og Eystrasalts-
ríkin saman geta þau boðið mun
vænlegri markað, bæði hvað fólk og
fjármagn varðar, en aðrir hlutar
Evrópu eða hvert land fyrir sig.
Á fundi norrænu rannsókn-
arráðherranna nýlega kom fram
annað dæmi um áþreifanlegt
svæðabundið samstarf sem tengist
ESB. Þá var NordForsk komið á
laggirnar, norrænni stofnun sem á
að reyna að sameina rannsóknir
sem hvert land fyrir sig telur for-
gangsmál. NordForsk fær til sinna
forráða norræna fjárhagsáætlun
fyrir „áhættu“-fjármögnun.
Hugmyndin að baki NordForsk
er bæði einföld og brýn. Jafnvel
lönd sem náð hafa árangri í rann-
sóknum eins og Norðurlönd þarfn-
ast hvert annars til að koma veru-
lega til álita í baráttunni um
evrópskt rannsóknarfé og grunn-
virkjafjárfestingar. Þá stöðu á nú
að styrkja. Í NordForsk er jafn-
framt „glufu“ að finna til að greiða
fyrir auknu rannsóknarsamstarfi
Norðurlanda og Eystrasaltslanda.
Dæmi um það hvernig við getum
nýtt og þróað gömul tengsl til að
falla inn í nýtt pólitískt landslag í
Evrópu geta og ættu að vera fleiri.
Það er spennandi áskorun að koma
þessu í verk og þegar öllu er á
botninn hvolft forsenda fyrir vel-
ferð og öryggi Norðurlanda.
Þetta var kannski ekki það sem
Þjóðarhreyfingin hafði í huga þegar
hún birti niðurstöður sínar, en það
er einmitt í þessa átt sem Norð-
urlönd verða að halda.
Fátt segir af einum
Per Unckel fjallar um stjórn-
arskrá fyrir Evrópusambandið
Per Unckel
’Þetta varkannski ekki
það sem Þjóð-
arhreyfingin
hafði í huga
þegar hún birti
niðurstöður sín-
ar, en það er
einmitt í þessa
átt sem Norð-
urlönd verða að
halda.‘
Höfundur er framkvæmdastjóri Nor-
rænu ráðherranefndarinnar.
ÞÆR fréttir berast nú á öldum
ljósvakans að Bobby Fischer hafi
verið handtekinn á flugvellinum í
Tokyo að undirlagi
Bandaríkjamanna. Í
nokkurn tíma hafa
Bandaríkjamenn reynt
að rekja slóð hans og
loks fundið hana og
nú handtekið hann.
Árið 1972 var Fisc-
her tekið sem þjóð-
hetju í Bandaríkj-
unum. Nær einn síns
liðs hafði hann fært
landi sínu heimsmeist-
aratitilinn í skák og
lagt að velli sovéska
skákheimsveldið.
Flestir munu á einu
máli um að afrek hans verði aldrei
endurtekið, þær aðstæður sem
ríktu þá í heiminum munu aldrei
koma aftur. Meðan skák er tefld á
jörðinni mun nafn Fischers ekki
gleymast.
Eftir einvígið í Reykjavík 1972
dró hann sig í hlé og tefldi ekki
eina einustu skák opinberlega í
tuttugu ár. Margir urðu til þess að
reyna að fá hann að skákborðinu
en án árangurs. Tuttugu árum eftir
einvígið tókst að lokka hann að
skákborðinu en þá í Sveti Stefani í
Júgóslavíu. Illu heilli höfðu Banda-
ríkjamenn lýst yfir viðskiptabanni
við Júgóslavíu og töldu Fischer
brjóta gegn þessu banni með því að
tefla þarna.
Gefin var út hand-
tökuskipun á Fischer í
öllum ríkjum Banda-
ríkjanna og 10 ára
fangelsi liggur við
broti hans. Bandaríski
sendiherrann á Íslandi
upplýsti mig á sínum
tíma um að brot hans
fyrntist aldrei. Enginn
annar, sem tók þátt í
þessum atburði, sætti
slíkri aðför, Spassky,
Lothar Schmidt og
fleiri voru aldrei ásak-
aðir um neitt í tengsl-
um við þennan atburð.
Þessi einmana snillingur, sem
hafði fórnað skákgyðjunni öllu lífi
sín og aldrei gert flugu mein, nema
þá með óvægnum orðum sínum,
var nú orðinn landflótta sakamað-
ur, alþjóðlegur flóttamaður, og
settur á bekk með nauðgurum og
morðingjum. Þannig var hann
sviptur rétti til að koma til heima-
lands síns og missti tengsl við vini
sína og ættingja. Einmana flæktist
hann á flótta um ýmis lönd og þeg-
ar móðir hans og systir dóu var
honum ókleift að vera við jarð-
arfarir þeirra.
Þannig léku Bandaríkjamenn
þennan einstæða snilling sem í
demonískri einhyggju hafði varið
allri ævi sinni og orku í að færa
trémenn af hvítum reitum á svarta
og unnið við hið sextíu og fjögurra
reita borð afrek sem voru nánast
ofurmannleg.
Höfundar bókarinnar Bobby
Fischer goes to War, komust yfir
skjöl bandarísku leyniþjónustunnar
og sáu þá að í áratugi hafði leyni-
þjónustan njósnað um Fischer og
móður hans vegna ótta um að þau
væru sovéskir njósnarar.
Engan þarf að undra að 12 ára
útlegð frá heimalandi sínu og ætt-
ingjum og vinum hafi haft áhrif á
andlegan styrk Fischers og átt þátt
í að snúa huga hans gegn Banda-
ríkjunum og orsakað óvægin orð
hans og óviturleg í garð heima-
lands síns.
Nú hefur Bandaríkjamönnum
tekist að hafa uppi á honum og lát-
ið handtaka hann. Nú verður einn
mesti snillingur skáksögunnar
færður fyrir dómstóla fyrir að
vinna gegn hagsmunum Bandaríkj-
anna. Hér er persónulegur harm-
leikur að gerast. Enginn virðist
ásaka stjórn Bandaríkjanna fyrir
þau hörmulegu áhrif sem hún hefur
haft á líf þessa einmana snillings.
En sagnfræðingar framtíðarinnar
munu dæma Bandaríkjamenn hart
og óvægið. Þetta stærsta og eina
stórveldi heims virðist sjá óvini í
hverju horni. Hamlet hefði sagt:
„Something is rotten in the state of
the dollar.“
Bobby Fischer handtekinn
Guðm. G. Þórarinsson fjallar
um málefni Bobby Fischers ’Hér er persónulegurharmleikur að gerast.
Enginn virðist ásaka
stjórn Bandaríkjanna.‘
Guðmundur G.
Þórarinsson
Höfundur er verkfræðingur og fyrr-
verandi formaður Skáksambandsins.
Í dag birtist grein eftir Jón
Steinsson hagfræðing sem
fjallar um skatta á arðgreiðslur
fyrirtækja. Greinin er á mbl.is
undir aðsendar greinar.
Meira á mbl.is/Aðsendar greinar
Smáralind • sími 553 6622 • www.hjortur.is