Morgunblaðið - 04.09.2004, Blaðsíða 33

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 4. SEPTEMBER 2004 33
Ínútímamáli er notkun orða-sambandsins leiðir skilurnokkuð á reiki. Það mun oft-ast vera notað ópersónulega,
þ.e. leiðir (þf.) skilur, en alloft er
það notað persónulega, þ.e.: leiðir
skilja. Í orðabók Eddu er hvort
tveggja tilgreint: leiðir skilur, leiðir
skilja (skiljast) (bls. 882).
Umsjónarmaður hefur vanist því
að persónulega notkunin, leiðir
skilja, vísi til beinnar merkingar
(‘leiðir greinast (og hver fer sína
leið)’), t.d.: Þegar við komum upp á
heiðina skildu leiðir okkar. Orða-
sambandið leiðir einhverra liggja
saman er notað með hliðstæðum
hætti í andstæðri merkingu. Hins
vegar finnst umsjónarmanni að
ópersónulega notkunin, leiðir skil-
ur, vísi til mismunandi afstöðu eða
ágreinings með mönnum um eitt-
hvað, t.d.: Ráðherrarnir voru sam-
mála um flest en þó skildi leiðir
(með þeim) er rætt var um aðild að
Evrópusambandinu.
Í fornu máli er einungis að finna
eitt dæmi um orðasambandið leiðir
skilur og er það notað þar í beinni
merkingu (Egils saga, 75.k.). Hins
vegar eru til fjölmörg fornmáls-
dæmi um orðasamböndin leiðir
skiljast og þar/þá skilur með ein-
hverjum og öll eru þau í beinni
merkingu að því er best verður séð.
Umsjónarmaður hefur ekki rekist á
eldri dæmi en frá 19. öld um óbeina
merkingu orðasambandsins leiðir/
vegir einhverra skilja og samsvar-
andi ópersónuleg dæmi (leiðir skil-
ur) eru frá 20. öld.
Með vísan til dæma úr fornu máli
og síðari alda máli og þess sem að
ofan gat er niðurstaða umsjón-
armanns eftirfarandi. Um er að
ræða þrjú orðasambönd: (1) leiðir
skilja (bein merking); (2) leiðir skil-
ur (óbein merking) og (3) leiðir
skiljast (bein merking). Það er því
merkingin sem sker úr um notkun.
Þá er það einnig skiljanlegt að upp
geta komið vafatilvik. Lesendur
geta t.d. velt fyrir sér merkingu eft-
irfarandi dæma en eftir henni fer
notkunin: Eftir fjörutíu ára hjóna-
band skildu leiðir (bein merking)
(annað hjónanna dó og hélt sína leið
(til guðs) en hitt hélt áfram sinn
æviveg) og Eftir þriggja ára sam-
starf í ríkisstjórn skildi leiðir
((óbein merking) upp kom ágrein-
ingur).
Halldór Þorsteinsson bendir
réttilega á að atviksorðin erlendis
og utan séu oft ranglega notuð og er
það þörf og réttmæt ábending. Sum
atviksorð vísa til dvalar á stað
(hvar) en önnur til hreyfingar á
stað/til staðar (hvert). Atviksorðið
erlendis er eitt þeirra atviksorða
sem ávallt vísa til dvalar (hvar) og
af því leiðir að það er notað með
sögnum sem vísa til dvalar (hvar)
en ekki með sögnum sem vísa til
hreyfingar (hvert). Því er venja að
segja: hann/hún býr erlendis; þeir
dvöldust lengi erlendis; henni finnst
gaman að ferðast um erlendis;
hann/hún menntaðist erlendis og
þeir/þær/þau verða erlendis um jól-
in. Einfaldasta leiðin til að fullvissa
sig um rétta notkun er að nota það
sem kalla má skiptipróf. Ef atviks-
orðið erlendis er
fellt brott og annað
sett í staðinn ætti
málkenndin að
segja flestum að þá
yrði um að ræða
dvalaratviksorð,
t.d. hvar, hér, þar. Einnig má
breyta setningunum í spurnarsetn-
ingar, t.d.: Hvar býr hann/hún? eða
Hvar dvöldust þeir? Í svarinu verð-
ur að vera liður sem vísar til dvalar
á stað, t.d. heima, á Íslandi, í útlönd-
um o.s.frv. Menn þurfa ekki að búa
yfir neinni málfræðiþekkingu til að
fullvissa sig um þetta, hér sem oftar
dugir málkenndin mætavel.
Orðasambandið fara utan merkir
‘fara til útlanda (miðað við Ísland),
fara frá Íslandi til útlanda’, t.d.: fara
utan til náms og Meðal annarra sem
fara utan, eru ... Á þennan hátt hef-
ur orðasambandið verið notað frá
elstu heimildum til nútímamáls.
Ekki verður séð að nein ástæða sé
til að breyta því.
Orðasambandið fara út merkti
jafnan í fornu mál ‘fara til Íslands
(frá Noregi)’ en sú merking mun
dáin drottni sínum. Í nútíma máli er
það oftast notað í beinni merkingu,
t.d.: fara út (í góða veðrið, út úr hús-
inu ...) eða fara út um helgar ‘á
skemmtistað’.
Fallstjórn sagna í íslensku lýtur
ákveðnum lögmálum. Sumar sagnir
geta ýmist stýrt þolfalli eða þágu-
falli. Ein þessara sagna er sögnina
skjóta. Ef um er að ræða svo kallað
beint andlag er notað þolfall, t.d.
skjóta fuglinn. Ef andlagið er hins
vegar óbeint, ef það ‘hreyfist’ (svo
er ef merking sagnarinnar felur í
sér hreyfingu), er notað þágufall,
t.d. skjóta skoti eða skjóta knett-
inum. Þessu lögmáli lúta fjölmargar
sagnir, t.d. sópa stéttina en sópa
ruslinu; ausa bátinn en ausa vatn-
inu; moka flórinn en moka mykj-
unni og vefja fingurinn en vefja
treflinum um hálsinn. Sagnir af
þessari gerð eru fjölmargar í ís-
lensku og hér er það merkingin sem
ræður fallstjórn.
Í sumum tilvikum hefur breytt
merking áhrif á fallstjórn og þarf
það raunar ekki að koma á óvart.
Vafalaust eru allir sammála um að
við segjum: negla naglann enda er
andlagið þar beint. Í máli íþrótta-
manna ber hins vegar oft við að tal-
að er um að ?negla knettinum/
boltanum, t.d.: hann þarf ekki ann-
að en negla boltanum á markið
(26.6.04). Hér væri eðlilegt og í
samræmi við málkerfið að segja
negla knöttinn/boltann (í mark).
Skýringin á þessu nýmæli blasir
við, sögnin skjóta e-u/boltanum hef-
ur áhrif á notkun sagnarinnar
negla, sbr. einnig samböndin
þruma/(þrusa) boltanum og dúndra
boltanum [< d. dundre]. Af sama
meiði er notkunin ?hamra knett-
inum. Menn geta hamrað ýmislegt
og flestir munu þekkja málsháttinn
Hamra skal járn, meðan heitt er. Í
Ofvitanum kemst Þórbergur Þórð-
arson eftirminnilega að orði: ég
streittist við að hamra inn í hausinn
á mér þessa landslagslausu flat-
neskju. – Þeir sem kjósa að nota
sögnina hamra í nýrri merkingu
(‘skjóta (knetti) fast’) ættu að virða
málvenjuna og hamra knöttinn/
boltann.
Úr handraðanum
Í Egils sögu Skalla-Grímssonar
segir frá Vermalandsför Egils en
þar lenti hann í miklum mann-
raunum og háska. Í 75. kafla segir:
,,Síðan fóru þeir og hélst ferillinn
(‘slóðin’), og var þá fjöldi spora, og
er þeir koma þar er leiðir skildi þá
skildi og slóðina og var jafnmikil í
hvorn stað.“ Eins og sjá má er
merking orðasambandsins leiðir
skilur hér bein ‘slóðin greinist í
tvennt’ og orðasambandið er óper-
sónulegt (leiðir, slóðina, þf. og
skildi, 3.p.et.).
Orðasambandið þar skilur með
e-m er hins vegar alltaf notað óper-
sónulega hvort sem merkingin er
bein (‘verða viðskila, leiðir ein-
hverra skiljast’) eða óbein (‘upp
kemur ágreiningur’). Sem dæmi má
taka: þeir urðu samferða að ánni en
þar skildi með þeim ‘hvor fór sína
leið’; höfðu þeir samflot þar til er
þeir sáu Ísland, þá skildi með þeim
‘skildu leiðir þeirra’ og Ráðherrarn-
ir eru sammála um flest nema um
aðild að Evrópusambandinu. Þar
skilur með þeim.
Fallstjórn
sagna í ís-
lensku lýtur
ákveðnum
lögmálum.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 35. þáttur
EINN umsækjenda um dóm-
arastarf í Hæstarétti hefur boðað
málshöfðun á hendur ríkinu vegna
þess að hann var ekki skipaður
dómari við réttinn á síðasta ári.
Kröfugerð umsækjandans mun
víst byggjast á mismuni þeirra
launa og eftirlauna sem hann hefði
haft sem hæstaréttardómari og því
sem hann fær miðað við núverandi
starfskjör. Ekkert er við þessu að
segja. Dómskerfið hefur sinn gang.
Í fréttum ríkisútvarpsins nýver-
ið var greint frá því að ástæða þess
að viðkomandi aðili sækti aftur um
starf dómara í Hæstarétti væri sú
að það væri meginskylda tjónþola í
skaðabótamáli að takmarka tjón
sitt.
Ég treysti því að þessi frétt
RUV sé röng. Á maður að trúa því
að fjárhagslegur ávinningur í
dómsmáli sé ástæða þess að sótt er
um starf dómara í Hæstarétti! Eru
menn ekki eitthvað komnir út af
sporinu?
Hvernig eiga aðrir umsækjend-
ur að geta staðið jafnfætis um-
sækjanda sem ríkissjóður hefur
fjárhagslega hagsmuni af því að
skipa? Þurfa þeir kannski að semja
um lægri launa- og eftirlaunakjör
eða hreinlega að bjóðast til þess að
greiða kröfu þessa umsækjanda
verði þeir skipaðir?
Sveinn Andri Sveinsson
Hæstaréttar-
tjónstakmörkun
Höfundur er hæsta-
réttarlögmaður.
Eftirfarandi greinar eru á mbl.is:
Jón Steinsson: „Það er engin
tilviljun að hlutabréfamarkaður-
inn í Bandaríkjunum er öflugri
en hlutabréfamarkaðir annarra
landa.“
Regína Ásvaldsdóttir: „Eitt af
markmiðum með stofnun þjón-
ustumiðstöðva er bætt aðgengi í
þjónustu borgaranna.“
Jónas Gunnar Einarsson:
„Áhrifalaus og mikill meirihluti
jarðarbúa, svokallaður almenn-
ingur þjóðanna, unir jafnan mis-
jafnlega þolinmóður við sitt.“
Jakob Björnsson: „Mörg rök
hníga að því að raforka úr vatns-
orku til álframleiðslu verði í
framtíðinni fyrst og fremst unnin
í tiltölulega fámennum, en vatns-
orkuauðugum, löndum...“
Tryggvi Felixson: „Mikil ábyrgð
hvílir því á þeim sem taka
ákvörðun um að spilla þessum
mikilvægu verðmætum fyrir
meinta hagsæld vegna frekari ál-
bræðslu.“
Stefán Örn Stefánsson: „Ég
hvet alla Seltirninga til að kynna
sér ítarlega fyrirliggjandi skipu-
lagstillögu bæjaryfirvalda ...“
Gunnar Finnsson: „Hins vegar
er ljóst að núverandi kerfi hefur
runnið sitt skeið og grundvall-
arbreytinga er þörf...“
Eyjólfur Sæmundsson og
Hanna Kristín Stefánsdóttir:
„Öryggismál í landbúnaði falla
undir vinnuverndarlög og þar
með verksvið Vinnueftirlitsins.“
Jakob Björnsson: „Með þvílík-
um vinnubrögðum er auðvitað lít-
il von um sættir.“
Guðmundur Hafsteinsson: „Því
eru gráður LHÍ að inntaki engu
fremur háskólagráður en þær
sem TR útskrifaði nemendur
með, nema síður sé.“
Á mbl.is
Aðsendar greinar
Vöruhúsið heildverslun kynnir
fallegu gjafavörurnar fást í helstu
blóma og gjafavöruverslunum.
Einnota frauðmál
fyrir kaffi
nú á 20% afslætti
1000 stk á 1.980.-
af 200 ml. glösum
Brautarholti 28
Sími: 5 600 900
www.akarlsson.is
Fréttir í tölvupósti