Morgunblaðið - 12.05.2005, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. MAÍ 2005 27
hvernig hægt er
ir þó ekki ein-
landslag, heldur
staða þess
r sálfræði sem
tiltekinn stað.
gu máli hversu
afskekktur hann
ætíð fyrir
gu sem Jöklu-
nast allur fyrri
nar mun brátt
að – eða staði –
engur til. Það má
rungna dramatík
gildi staðarins
ð að jafnaði í
rás, hvort held-
lli minnisins eða
órnmálalegra
Það er þó sjald-
kenndum hætti
n hverfa, það er
r af því við „lit-
kvum honum
i aðgengilegur
er það óumflýj-
ar og þess
og náttúruna.
Leggja áhersluna á umræðu um hvaða gildi eigi að
velja til að stýra skilningi okkar á rými og stöðum –
umræðu um hvernig samfélagið kýs að nota rými.
É
g held að við stöndum nú á krossgötum
hvað varðar skilning okkar á rými. Við
færumst frá skilningi módernistanna þar
sem horft var til notagildis rýmis og fram-
leiðslugetu þess. Þ.e.a.s. þessarar klass-
ísku módernísku hugmyndar að vel heppnað rými (stað-
ur) sé það sem getur af sér einhverskonar viðfang. Við
erum sem sagt að hverfa frá þessari hugmynd að ann-
arri þar sem vel heppnað rými er það sem felur í sér
svigrúm fyrir mannleg eða félagsleg tengsl. Ef við
heimfærum þetta yfir á enn kunnuglegri stað, má segja
að hugmyndir okkar um vel heppnaða krá hafi áður
markast af því hvort hún halaði inn mikla peninga eða
ekki. Í dag snúast skilgreiningar okkar á vel heppn-
uðum bar frekar um það hvort hægt er að eiga þar
ánægjulega samfundi við annað fólk – peningarnir eru
ekki alveg út úr myndinni en þeir eru afleiðing frekar
en markmið. Við getum einnig notað Netið sem dæmi
því í upphafi gætti þess misskilnings að fjárfesting í
Netinu myndi skila arði af einhverskonar afurð – í mód-
ernistískum skilningi – en það gerðist auðvitað ekki.
Seinna kom ný hugsun til sögunnar er menn uppgötv-
uðu að möguleikar Netsins fólust fyrst og fremst í því
hvernig það tengir fólk.
Það sama gildir um landslag. Framtíðarmöguleikar
stórkostlegs landslags felast í því hvaða gildi við veljum
að nota til að auka skilning okkar á rýminu. Þessi nýju
gildi snúast ekki endilega um það sem við höfum hingað
til horft til hvað varðveislu landslags varðar; það sem
ég myndi vilja sjá er að rýmisleg gæði séu nýtt til þess
að tengja fólk. Í stuttu máli; þá vil ég hverfa frá því að
beita einungis viðhorfum notagildis og framleiðslu
gagnvart náttúrunni. Að náttúruna beri að sigra, temja
eða þróa þannig að hún gefi af sér peninga. Þetta á
einnig við um viðhorf til hafsins og fiskveiða. Samt sem
áður vil ég heldur ekki hallast að öfgunum í hina áttina;
falla í þá gryfju að gefa náttúrunni rómantískan blæ,
líta á hana sem frelsun eða hefja hana á stall sem goð-
sögn. Ég vil skoða þriðju leiðina – vonandi nýja leið –
og líta á landslag sem rými sem er sambærilegt við
hvaða annað rými í samfélaginu; borgarrými, einka-
rými, almenningsrými og þar fram eftir götunum.
Hverju einasta rými af þessu tagi fylgir gildismat. Og
við þurfum að gera það upp við okkur hvaða gildismati
við beitum þegar við tölum um, notum, eða tengjumst
hvort öðru í einhverju þeirra. Ég held því fram að eitt
mikilvægasta gildi sem landslag hefur séu möguleik-
arnir sem það býr yfir við að tengja fólk. Þetta hljómar
auðvitað afstætt,“ segir Ólafur og hlær, „en er engu að
síður satt!“
S
kilningur okkar á rými er auðvitað afstæður,
eins og Ólafur bendir á, enda þeir þættir sem
við notum til að upplifa það og skilja mjög af-
stæðir, ekki síst minnið og tilfinningar tengd-
ar persónulegri reynslu. En þeirri fortíð-
arþrá sem felst í því að vilja halda hlutum fullkomlega
stöðugum – eins og þeir voru í gamla daga – hafnar
Ólafur. Hann vill að landslagið hafi hlutverk sem kallast
á við hlutverk annarra rýma í lífi okkar, en sé ekki að-
skilið sem eitthvað upphafið og ósnertanlegt.
„Það þýðir þó ekki að ég geti ekki tekið þátt í mun
„línulegri“ umræðu um grundvallaratriði,“ segir hann,
„ég vil gjarnan ræða siðfræði, ábyrgð og hverjir hafi
rétt til að gera svo róttækar breytingar á einhverju
sem í undirstöðuatriðum tilheyrir fólki framtíðarinnar.
Það má merkja að hið almenna ástand landslagsins,
náttúrunnar, þjóðgarða er vissulega metið meira en áð-
ur. Þar að auki hafa hugmyndir okkar um náttúruna,
stöðu hennar og verðgildi breyst hratt vegna þess
hversu ósnortnum víðernum í heiminum fækkar ört.
En samt sem áður er það svo að ef við lítum náttúruna
þessum hefðbundnu augum, út frá ágengum, óbil-
gjörnum sjónarmiðum hagnýtingar svæðis sem er jafn-
viðkvæmt og sérstakt og víðernin á Íslandi, þá erum
við að vísa til umræðu sem nær langt út fyrir þann
pólitíska og hagræna ramma sem notaður var á Íslandi
þegar ákvarðanir voru teknar um Kárahnjúkasvæðið.
Sú umræða snýst ekki einungis um tiltekna eyðilegg-
ingu, heldur einnig vegakerfin, raflínurnar og allt sem
snertir eða skerðir hið einstaka ástand óbyggða Ís-
lands. Í þessari umræðu þyrfti að horfa fjörutíu eða
fimmtíu ár fram í tímann og reyna að meta hvaða
verðgildi ósnortin náttúran muni hafa þá. Mín skoðun
er sú að það verðgildi verði miklum mun meira heldur
en ávinningurinn af því að hagnýta þetta landsvæði nú
getur nokkurn tíma orðið.
S
ú staðreynd að Ísland er mótað af hugs-
unarhætti eyjaskeggja, er ef til vill mikið
ólán í þessu tilliti. Þjóðina skorti tilfinn-
anlega hæfileikann til að sjá sig utan frá, sjá
hversu lítið landið er í samhengi við um-
hverfið. Afleiðingin er sú að hér eru teknar vanhugs-
aðar ákvarðanir. Fólk er blint fyrir þeirri staðreynd að
það situr á gullnámu. Mér finnst ég geta sagt þetta
vegna þess að ég hef skráð landið þvert og endilangt í
ljósmyndaseríum sem hafa verið sýndar um allan heim
undir ýmsum kringumstæðum. Ég hef því fylgst með
þeim viðbrögðum sem þær vekja utan Íslands. Í raun
hef ég engan áhuga á náttúrunni sem slíkri heldur á
því vægi sem fólk álítur hana hafa. Og hvað Ísland
varðar þá þarf ekki að horfa á náttúruna í rómantísku
ljósi fortíðarþrár, heldur einungis að varðveita það sem
til er – ávaxta þá innistæðu sem þegar er fyrir hendi.
Ég veit að þetta hljómar svolítið eins og umvöndunar-
pistill, þó það sé ekki ætlun mín. Mig langar bara til að
hefja umræðu sem getur orði til þess að eitthvað sé af-
gangs fyrir kynslóðir framtíðarinnar. Nú er hreinlega
verið að eyða um efni fram hvað náttúruna varðar á Ís-
landi.“
Eins og Doreen Massey fjallar um í sinni grein má
segja að samkvæmt vestrænni fræðahefð hafi rýmið
sjálft (auða síðan) verið helgað ritmálinu og skráðum
heimildum, en tíminn – vegna þess hve afstæður hann
er sem þriðja víddin – hafi frekar verið tengdur hinni
óáþreifanlegu munnlegu hefð; þeim hluta menningar-
legrar arfleifðar sem lá í þagnargildi eða jafnvel glat-
aðist. Þau Ólafur eru í raun sammála um að það séu
einungis þegar þessir tveir þættir skarast sem mögu-
legt er að nýta kosti góðs rýmis þannig að það færi
fólki raunveruleg lífsgæði. „Skrifað mál er athyglisvert
vegna þess að það breytir skilningi okkar á rými – eða
landslagi – bæði í fortíð og framtíð. Rituð heimild er
heillandi vegna þess að hún breytir í einu vetfangi
upplifun manns á þeim stað sem maður stendur á,“
segir Ólafur. Hann bendir á að eitt einkenni rýmis sem
býr yfir örlæti á borð við það sem einkennir íslensk
víðerni sé „hversu breytanlegt það er í eðli sínu. Svona
staðir búa yfir undraverðum eiginleikum til að „endur-
skrifa“ – eða endurskapa – sögu sína, rétt eins og
mannkynssagan sjálf. Landslag sem við sáum fyrir ári
er orðið öðruvísi í minningunni, það breytist með tím-
anum. Mín tilfinning er þó að slíkt ferli tengist ein-
ungis gjöfulu landslagi – önnur rými veita okkur ekki
svigrúm til þess að nálgast raunveruleikann á þennan
hátt. Þegar við setjum landslag í spennitreyju á borð
við þá sem heldur öllu í skefjum handan við stíflugarð
þá eyðileggjum við margræðni afstæðari þátta lands-
lagsins. Og hvaða rétt höfum við til þess að eyðileggja
þann raunveruleika sem býr í skapandi samspili lands-
lagsins og minnis okkar?“
m þau eru löng eða stutt; á framandi slóðir eða kunnugar, þá er ljóst að veigamikill þáttur í lífi nútímamannsins er möguleikinn á því að komast
dslag og í raun umhverfið sem heild hafa breyst í kjölfarið – nánast engir staðir eru okkur óviðkomandi, allir staðir eru til á korti. Það er auðvelt að
otinu eða samkvæmt eigin reynslu – eða jafnvel uppgötva „sannleikann“ um þá. Í verkinu Jökluserían, fjallar Ólafur Elíasson myndlistarmaður um
t óskrifað blað í huga flestra, en hefur að undanförnu verið tekist á um með hatrömmum hætti. Fríða Björk Ingvarsdóttir ræddi við hann um verk-
um um staði og landslag. Afstæðar hugmyndir sem samt sem áður geta umbylt umhverfinu á mjög áþreifanlegan og afdrifaríkan hátt.
naflsvirkjunar] frá árinu 2000.
á leið í spennitreyju
997 leiðir Ólafur saman náttúruna og hið manngerða, er hann býr til mikið vatnsflóð í hefðbundnu borgarrými.
fbi@mbl.is
Ljósmyndir/Ólafur Elíasson