Morgunblaðið - 06.08.2005, Blaðsíða 32

32 LAUGARDAGUR 6. ÁGÚST 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
HÁSKÓLAÚTGÁFAN hefur
nýlega sent frá sér lítið en merki-
legt rit eftir prófessor emeritus
Bergstein Jónsson. Fjallar bókin
um Báruna eins og titill gefur til
kynna, en Báran var
félag, sem stofnað
var af Vestur-
Íslendingum í
Mountain, Norður-
Dakota og byggð-
unum þar í kring til
þess að efla, styrkja
og varðveita tengsl
við Ísland og ekki
síst íslenska menn-
ingu og mál. Byggir
dr. Bergsteinn verk
sitt á fundargerðum,
sem hann fann í Há-
skólabókasafninu í
Grand Forks, Norður-Dakota og
hafði ekki miðlað þeim, sem þar
réðu húsum og grófu í liðið miklu,
þar sem fundargerðirnar eru á ís-
lensku og ekki nýtur dr. Richards
Beck lengur við í þeim háskóla,
þar sem hann vann sitt merka
ævistarf.
Í tilvitnunum þeim sem Berg-
steinn vekur athygli á kemur ekki
aðeins glögglega fram hversu
valdið á íslensku máli verður sí-
fellt minna og minna eftir því sem
árin líða, heldur einnig hve ensk
áhrif hasla sér völl og ráða ekki
aðeins miklu um orð heldur einnig
hvernig orð, sem eiga að vera ís-
lensk, eru skrifuð. Ef til vill er
hvað mest sláandi í þessu sam-
bandi að í fyrstu fundargerðunum
eru prestar vitanlega nefndir með
sínum íslenska titli, séra, en þar
kemur að ensk áhrif víkja þeim
titli frá og í staðinn er Rev. skrif-
að fyrir framan nafn viðkomandi
prests. Þó gat ég ekki annað en
glaðst yfir því að aldrei er svo
minnst á mig í þessum fund-
argjörðum, að ekki sé séra Ólafur
þar skráður en ekki Rev. Skulason
eins og sumum var tamar að nefna
prestinn sinn.
Það þarf því ekki glöggan les-
anda til að sannreyna að undirtit-
ill þessa verks Bergsteins um
Báruna, sem rís og hnígur, á rétt
á sér. En sömuleiðis hlýtur það að
vekja aðdáun hve þessi fé-
lagsskapur, sem aldrei var þó
verulega fjölmennur, barðist
ákveðið við að halda í gamlar
hefðir, leitaðist við að
fá til þess færa kenn-
ara að kenna ung-
mennum „gamla mál-
ið“ og taldi réttilega,
að það væri góð leið í
þá átt að kenna börn-
um og unglingum að
syngja á íslensku.
Náðu þar margir tök-
um á góðum fram-
burði og varð til
hvatningar við að
kynna sér betur mál
forfeðra og formæðra.
Í þessum tilgangi voru
líka samkomur sem félagið stóð
fyrir og fékk ræðumenn til að
stíga á sviðið og fræða og
skemmta og skal þá ekki gleyma
þeim sem með söng sínum opnuðu
fagra heima fyrir áheyrendum.
En því miður var það ekki að-
eins réttritunin og vaxandi fjöldi
enskra orða, sem einkenndi starf
Bárunnar og sífellt eldri félaga
hennar síðustu árin. Þeim fór óð-
um fækkandi sem vildu leggja
krafta sína fram til að standa svo
að verki, sem frumkvöðlar höfðu
látið sig dreyma um. Galt byggðin
í Norður-Dakota þess líka, að
heimsóknir frá „gamla landinu“
náðu oft og tíðum ekki lengra en
til Íslendinga-byggðanna í Mani-
toba í Kanada, þar sem Winnipeg
var réttnefnd höfuðborg fylkisins
og líka þannig viðurkennd af
þeim, sem bjuggu fyrir sunnan
landamærin.
Það er því aðdáunarvert hve
forustumenn Bárunnar lögðust
fast á árar við að fá menn að
heiman til þess að aka suður yfir
landamærin og vitja landa í Ís-
lendingabyggðunum í Pembina-
fylkinu, þar sem þeir námu upp-
haflega land, sem sóttir og von-
brigði höfðu gert daga við
Winnipeg-vatnið martröð líkasta.
Allt þetta má glögglega lesa af til-
vitnunum í fundargerðirnar og
líka auðvelt að skyggnast bak
hinu ritaða orði og leitast við að
skyggnast inn í huga þeirra, sem
áfram reyndu að forðast þær hol-
skeflur sem sífellt ógnuðu ís-
lensku samfélagi og arfi.
Það var þess vegna mikið gleði-
efni bæði heimamönnum og þeim
sem er ekki sama um þessar góðu
byggðir og íslenska arfinn, sem
þau varðveita enn, að forsætisráð-
herrahjónin, Halldór Ásgrímsson
og Sigurjóna Sigurðardóttir,
heimsóttu ekki aðeins Gimli á Ís-
lendingadaginn, heldur einnig
Mountain á ágústhátíðarhöldunum
þar.
Eins og fyrr hefur komið fram
er ég einn af þeim, sem þekkir
þessa sögu Bárunnar ekki aðeins
úr fjarlægð heldur einnig af þátt-
töku minni í starfi hennar. Ég var
prestur í þessum byggðum á
sjötta áratug síðustu aldar og
hlaut því að horfa á dauðateygjur
ekki aðeins Bárunnar heldur þess
starfs sem félagarnir höfðu helgað
starfskrafta sína og áhrif. En saga
þessara manna er svo merk, að
ekki á hún að gleymast. Það er
því þakkarefni öllum þeim, sem
vilja muna landa vestan hafs að
dr. Bergsteinn Jónsson hefur tek-
ið saman þessa þætti úr fund-
argerðum Bárunnar. Og því rita
ég þessar línur, að mig langar til
þess að vekja athygli fleiri á þessu
riti, sem margt má af læra og seg-
ir sögu sem er ekki aðeins fortíð
hulin, heldur er að gerast einnig í
samtímanum. Verði því ábend-
ingar og saga Bárunnar hvatning
til þess að styðja við bakið á þeim,
sem fyrir vestan haf halda áfram
að muna og minna á íslenskan arf
og sögu beggja megin hafsins.
Báran – rís og hnígur
Sr. Ólafur Skúlason
fjallar um nýútkomið rit ’Saga þessara mannaer svo merk, að ekki á
hún að gleymast. ‘
Ólafur Skúlason
Höfundur er fv. biskup.
ÍSLENSKI rjúpnastofninn hef-
ur verið nýttur í aldanna rás í
þágu landsmanna og hefur nýt-
ingin tekið mið af
þörfum og mögu-
leikum hvers tíma,
þannig voru rjúpur á
tímabili útflutnings-
vara og einnig óbeint
með útflutningi fálka.
Á síðustu áratugum
hafa rjúpur orðið æ
vinsælli hátíðamatur á
jólaborði og það
ásamt vaxandi áhuga
á útivist og skotveið-
um bæði hérlendis og
í nágrannalöndum
hefur gert rjúpnaveiði
að verðmætum hlunnindum.
Í umræðu síðustu mánaða um
rjúpnaveiðar og nýtingu rjúpna-
stofnsins virðast flestir sammála
um að nýtingin skuli vera sjálfbær
sem samkvæmt viðurkenndum
skilningi Brundtland-skýrslunnar
þýðir að tryggja skal viðhald stofns-
ins og framtíðarnýtingu án þess að
skerða um of möguleika þeirra sem
nú nýta þessi landsins gæði.
Ekki eru allir sammála um meg-
inmarkmið við framtíðarskipulagn-
ingu sjálfbærrar nýtingar rjúpna-
stofnsins en eftirfarandi lykilatriði
eru þar framarlega:
Hóflegar veiðar dreifðar sem
jafnast á landið eftir
framleiðslugetu þess.
Aðgengi sem flestra
að veiðunum.
Rjúpan áfram hluti
af matarmenningu
jólanna.
Til að ná þessum
markmiðum og jafnvel
fleirum virðist væn-
legast að skipuleggja
rjúpnaveiðar svæð-
isbundið því vitað er
að rjúpnastofninn er
eins og aðrir dýra-
stofnar í meg-
inatriðum staðbundinn (römm er
sú taug o.s.frv.).
Hóflegar veiðar með aðgengi
sem flestra virðast best tryggðar
með ákvörðun um hámarks dags-
veiði sem gæti verið breytileg milli
ára og svæða eftir ástandi stofns-
ins. Slík ákvörðun þyrfti ekki endi-
lega að byggjast á stjórnvaldsfyr-
irmælum og gæti allt eins verið
ákvörðun landeigenda á viðkom-
andi svæði studd þekkingu um
ástand stofnsins. Góð reynsla er af
slíku fyrirkomulagi á Norð-
urlöndum og virða nær allir veiði-
menn gildandi reglur þar um, því
hefur ekki þurft dýrt eftirlitskerfi
með slíku fyrirkomulagi. Ekki er
ástæða til að ætla að íslenskir
veiðimenn brygðust öðru vísi við.
Af öðrum aðgerðum sem ræddar
hafa verið má nefna sölubann sem
augljóslega torveldar möguleika
margra á jólarjúpu og flytur við-
skiptin af yfirborði, trúlega án
þess að hafa veruleg áhrif á heild-
arveiði.
Friðun ákveðinna svæða skilar
ólíklega bestu nýtingu stofnsins og
skapar óþarfa mismunun bæði inn-
an raða landeigenda og veiði-
manna.
Í umræðu um nýtingu rjúpna-
stofnsins má ekki gleymast að
fálki, refur og minkur nýta einnig
stofninn og stofnstærð þessara
tegunda skipta ekki síður máli en
skipulag skotveiða.
Niðurstaða þessara hugleiðinga
er því sú að svæðisbundin skipu-
lagning veiða undir stjórn og á
ábyrgð landeigenda, ásamt eyð-
ingu vargs, sé líklegasta leiðin til
að tryggja sjálfbæra nýtingu
rjúpnastofnsins.
Sjálfbær nýting
rjúpnastofnsins
Ari Teitsson fjallar
um rjúpnaveiðar
’…svæðisbundinskipulagning veiða
undir stjórn og á
ábyrgð landeigenda,
ásamt eyðingu vargs,
er líklegasta leiðin til
að tryggja sjálfbæra
nýtingu rjúpna-
stofnsins.‘
Ari Teitsson
Höfundur sat í rjúpnanefnd
umhverfisráðherra sem nýlega
hefur lokið störfum.
Fyrir flottar konur
Bankastræti 11 • sími 551 3930
KOLBRÚN Halldórsdóttir, þing-
maður Vinstrihreyfingarinnar
græns framboðs, sendir mér heldur
betur tóninn í athugasemdum sín-
um við umfjöllun mína um notkun
erfðatækni í landbúnaði sem birtist
á síðum Morgunblaðs-
ins 8. maí. Fer hún
þar mikinn og kýs að
gera mér upp skoð-
anir sem grein mín
gaf alls ekki tilefni til.
Sýnu alvarlegra er þó
að hún dregur í efa
heiðarleika og hlut-
lægni þeirrar ágætu
stofnunar sem ég
starfa fyrir og hvort
stofnunin eigi yfirleitt
að vera að skipta sér
af atvinnuþróun á
sviði landbúnaðar.
Er mark takandi
á vísindum?
Verklag Landbún-
aðarháskóla Íslands
byggist á vísindalegri
þekkingu og traustum
siðferðisgrunni. Það
er sú leið sem farsæl-
ust er til að verða at-
vinnulífinu og sam-
félaginu í heild að
gagni. Gildir það jafnt
um landbúnað og önn-
ur fræðasvið. Á undanförnum árum
hefur hins vegar í auknum mæli
borið á aðilum sem vilja draga úr
tiltrú vísinda og tækni. Þeir reyna
að beita vísindasamfélagið þrýstingi
til að slaka á faglegum kröfum sín-
um og samþykkja hugmyndafræði
og kenningar sem ekki standa á vís-
indalegum grunni. Grein Kolbrúnar
ber þess merki að hún hefur skipað
sér í hóp þessara aðila. Í andrúms-
lofti hræðslu og efa geta framfarir,
sem byggjast á vísindalegri sköpun
og tæknilegu nýnæmi, átt undir
högg að sækja vegna varúðarreglu
og óréttmætrar hræðslu við hið
óþekkta. Við verðum að tryggja að
vísindaleg hugsun verði einn af
hornsteinum nútímalýðræðis og í
þeim anda á og mun Landbún-
aðarháskóli Íslands starfa.
Lífræn ræktun
Ég held að við Kolbrún getum
verið sammála um að okkur beri að
reka landbúnað sem framleiðir
neysluvöru á viðunandi verði, spillir
ekki umhverfinu og tryggir gæði
framleiðslunnar. Í grein minni benti
ég á að ýmsar leiðir væru færar að
því marki en sagðist þó ekki sann-
færð um að lífræn ræktun væri
endilega sú besta. Það er vegna
þess að lífrænar vörur eru fram-
leiddar eftir ákveðinni forskrift án
þess að vísindaleg rök liggi þar allt-
af að baki. Forskriftin tryggir
hvorki að ræktunin sé umhverf-
isvæn né að framleiðsluvaran sé
holl og örugg til neyslu. Lífræn
ræktun getur verið umhverfisvæn
en hún þarf ekki að vera það. Líf-
rænar vörur geta verið hollar og
öruggar en þær þurfa ekki að vera
það. Það er hægt að ná fram þess-
um meginmarkmiðum þó notaðar
séu aðrar aðferðir en vottuð lífræn
ræktun. Sá grundvallarmunur sem
er á hefðbundnum og lífrænum
landbúnaði skiptir þarna ekki höf-
uðmáli. Að þessu sögðu er ljóst að
Landbúnaðarháskóli Íslands hefur
ekkert við það að athuga að hér sé
stunduð lífræn ræktun og að líf-
rænar afurðir séu hér á
markaði. Þær verða
hins vegar að standast
sömu gæðakröfur og
önnur landbún-
aðarframleiðsla. Stofn-
unin hefur sinnt og
mun sinna þörfum líf-
rænna ræktenda með
sama hætti og annarra
sem stunda landbúnað.
Rannsóknastofnanir
og sprotafyrirtæki
Sprotafyrirtækið
ORF Líftækni er
sprottið upp úr starfs-
áætlun Rann-
sóknastofnunar land-
búnaðarins og
Landbúnaðarháskólinn
er einn af hluthöfunum
í fyrirtækinu. ORF Líf-
tækni stefnir að því að
setja á markað lífvirk
prótein sem framleidd
eru í byggi fyrir til-
stuðlan erfða-
tækninnar. Það er í
fararbroddi á sínu sviði
í heiminum og getur ef vel tekst til
skapað atvinnu fyrir íslenska bænd-
ur og virðisauka fyrir samfélagið. Á
undanförnum mánuðum og vikum
hefur verið lögð mikil áhersla á að
gera starfsemi fyrirtækisins ORF
Líftækni tortryggilega í augum al-
mennings hér á landi. Hluti af
óhróðrinum er að draga í efa hlut-
lægni þeirra vísindamanna sem
starfa við Landbúnaðarháskóla Ís-
lands til þess að fjalla um málefni
fyrirtækisins. Við erum ákaflega
stolt af því hvernig fyrirtækið hef-
ur þróast enda lítum við á það sem
okkar meginhlutverk að koma
nýrri þekkingu til skila inn í at-
vinnuveginn. Það er ekkert eins-
dæmi að opinber rannsóknastofnun
eigi hlut í sprotafyrirtækjum á með-
an þau eru að hleypa heimdrag-
anum enda er beinlínis hvatt til
þess í lögum að koma þekkingu inn
í atvinnulífið með þeim hætti. Þar
má nefna að Marel varð til í skjóli
Raunvísindastofnunar Háskólans og
Hafrannsóknastofnunin á hlut í
fiskeldisfyrirtækjum eins og Fisk-
eldi Eyjafjarðar. Eignaraðild að
sprotafyrirtæki rýrir ekki trúverð-
ugleika opinberrar rannsóknastofn-
unar eða akademísks háskóla til
þess að stunda rannsóknir eða taka
óháða afstöðu til þeirra niðurstaðna
sem aflað er með rannsóknum. Það
er allra hagur að framleiðsla sé í
samræmi við lög og reglugerðir og
skaði hvorki fólk né umhverfi.
Lokaorð
Umræða er til alls fyrst. Hún
verður þó að byggjast á þekkingu
en ekki hleypidómum. Ég hvet Kol-
brúnu til að beita sér fyrir því að
bæði sprotafyrirtæki, eins og ORF
Líftækni, og vísindastofnanir njóti
þeirra rekstrarskilyrða sem þarf til
þess að leita nýrrar þekkingar og
koma henni til skila út í atvinnulífið.
Landbúnaðar-
háskóli Íslands
á vit nýrra tíma
Áslaug Helgadóttir svarar
grein Kolbrúnar Halldórs-
dóttur frá 8. júlí s.l.
Áslaug Helgadóttir
’Það er allrahagur að fram-
leiðsla sé í sam-
ræmi við lög og
reglugerðir og
skaði hvorki
fólk né um-
hverfi.‘
Höfundur er plöntuerfðafræðingur
og aðstoðarrektor rannsóknamála
hjá Landbúnaðarháskóla Íslands.
Útsala
Opið virka daga kl. 10-18
laugardaga kl. 10-16
Nýbýlavegi 12,
Kópavogi
sími 554 4433