Fréttablaðið - 16.05.2004, Blaðsíða 10

Hafa fjölmiðlar áhrif? Ef svo
er, hver eru þau? Hafa þeir t.d.
áhrif á það hvað fólk kýs í stjórn-
málum? Geta þeir umturnað rót-
grónum viðhorfum? Geta þeir
fengið fólk til að skipta um skoðun
á nánast hverju sem er? Eða eru
þeim takmörk sett? Hvar liggja þá
slík mörk?
Rétt er að hafa í huga að spurn-
ingin um áhrif fjölmiðla snýst ekki
um það hvort þeir eigi að hafa
áhrif eða eingöngu að vera nokk-
urs konar þjóðfélagslegar sím-
stöðvar. Spurningin snýst um hver
veruleikinn sé. Og hún er ekki ný
af nálinni en sækir eðlilega á hug
margra þessa dagana þegar fjöl-
miðlafrumvarp ríkisstjórnarinnar
er í brennidepli þjóðfélagsumræð-
unnar.
Ég veit ekki til þess að gerð hafi
verið rannsókn á pólitískum áhrif-
um fjölmiðla hér á landi. Það hefur
hins vegar verið reynt að kanna
slíkt í Bretlandi, sérstaklega áhrif
dagblaða, eins og hér verður stutt-
lega rakið.
Fyrst er þess að geta að þótt
bresku dagblöðin, sem eru mörg,
séu ekki flokksblöð eða pólitísk
málgögn eins og hér þekktist til
skamms tíma taka þau jafnan af-
stöðu með eða á móti tilteknum
stjórnmálaflokknum þegar kosn-
ingar fara fram. Sum blaðanna
einskorða hinn pólitíska stuðning
við leiðara sína eða aðrar áberandi
ritstjórnargreinar. Önnur, ekki síst
götublöðin svokölluðu, afmarka
ekki alltaf skýrt skoðanir frá
fréttahlutanum. Hin pólitíska af-
staða birtist þá stundum í áróðurs-
kenndum staðhæfingum (með
„stríðsletri“) á forsíðu. Þessu hafa
Bretar vanist og þykir ekki til-
tökumál. Smám saman hefur þró-
ast hálfgerð atvinnugrein innan
breskra stjórnmála (nefnd „spinn-
ing“) sem miðar að því að hafa
áhrif á það hvaða tökum fjölmiðlar
taka einstök mál og hvernig þeir
fjalla um einstaka menn.
Bresku blöðin taka ekki afstöðu
til stjórnmálamanna og flokka í
eitt skipti fyrir öll. Þau skipta
stundum um skoðun. Formlega er
það ritstjórinn sem ræður stefnu-
breytingunni en stefnuna markar
hann jafnan í samráði við eigendur
blaðanna.
Breska götublaðið Sun studdi
Íhaldsflokkinn í þingkosningunum
1992, en Nýja verkamannaflokk-
inn í kosningum fimm árum sein-
na. Hældi blaðið sér af því að hafa
ráðið úrslitum um sigur Tony Bla-
ir. Er fræg fyrirsögn yfir þvera
forsíðuna daginn eftir kjördag The
Sun wot won it.
Samkvæmt rannsókn breskra
stjórnmálafræðinga kusu 39% les-
enda Sun Íhaldsflokkinn í kosning-
unum 1992. Í kosningunum 1997
fækkaði þeim; kusu þá 23% Íhalds-
flokkinn. Í fljótu bragði virðist
þetta augljóst dæmi um áhrif dag-
blaðs á kosningahegðun. Ekki er
þó allt sem sýnist. Í fyrsta lagi er
fylgni atburða- og orsakatengsl
tvennt ólíkt. Vitað er líka að skoð-
anir fólks í stjórnmálum mótast
yfir langan tíma og af ýmsu öðru
en dagblaðalestri.
Og þegar gögnin eru skoðuð
kemur í ljós að flestir lesendur
Sun, sem ekki kusu Íhaldsflokkinn
á ný, fóru ekki að ráðum blaðsins
og kusu Nýja verkamannaflokkinn.
Þeir sátu einfaldlega flestir heima
eða skiluðu auðu. Hafi blaðið haft
áhrif, sem vel má vera, voru þau
ekki nákvæmlega þau sem ætlunin
var að yrðu. Og ekki má gleyma
því að á þessum tíma höfðu orðið
þau umskipti að Nýi verkamanna-
flokkurinn hafði tekið mörg mikil-
vægustu stefnumál íhaldsmanna
upp á sína arma á sama tíma og
sundurlyndi og forystukreppa ein-
kenndi Íhaldsflokkinn.
En þá til Íslands. Erfitt er að
ræða pólitísk áhrif fjölmiðla hér á
landi vegna þess hve miklar breyt-
ingar hafa orðið á vettvangi þeirra
á undanförnum árum. Rannsóknir
skortir einnig. Hins vegar eru
áhrif þeirra greinilega hitamál
meðal stjórnmálamanna sem oft
eru ótrúlega viðkvæmir og upp-
stökkir þegar fjölmiðlar eiga í
hlut. Sumir gera mjög miklar kröf-
ur til fjölmiðla um vandvirkni
(sem er eðlilegt) en því miður ekki
alltaf sömu kröfur til sjálfs síns,
hvorki í embættisathöfnum né um-
mælum. Þeim virðist sumum finn-
ast að þeir geti slegið fram hverju
sem er þegar fjölmiðlar eiga í hlut,
jafnvel aðdróttunum og órök-
studdum gífuryrðum, en rjúka svo
upp ef blásið er á þá sjálfa eða
staðreyndir um þá rifjaðar upp. En
stjórnmálamenn eins og aðrir eru
til allrar hamingju misjafnir og
sumir virðast geta umgengist blöð
og blaðamenn í jafnvægi og af
stillingu. Meira mark er tekið á
gagnrýni slíkra manna á fjölmiðla
en hinna sem gapa stöðugt.
Á sama hátt og stjórnmálamenn
eru viðkvæmir fyrir umfjöllun í
fjölmiðlum gætir þess nokkuð að
ýmsir fjölmiðlamenn taki óstinnt
upp þegar stjórnmálamenn finna á
málefnalegan hátt að vinnubrögð-
um þeirra. Það er óviðeigandi því
starfsmenn fjölmiðla eiga ekki að
vera undanþegnir gagnrýni, og
það jafnvel harðri, þegar tilefni er
til og þau eru því miður alltof oft.
Fjölmiðlar miðla fréttum og
skoðunum og hafa þannig augljós-
lega áhrif á þjóðfélagsmálin með
ýmsum hætti. En hver þau eru og
hvernig þau birtast vitum við
næsta lítið um og þess vegna skyn-
samlegt að stilla staðhæfingum
um það efni í hóf. Hitt er grund-
vallaratriði að átta sig á að við
búum við tjáningarfrelsi og þótt
stjórnmálamenn kunni með réttu
eða röngu að hafa sitthvað að at-
huga við fjölmiðla líðandi stundar,
blöð sem ljósvakamiðla, verður
ekki unað við það að þeir beiti
valdi sínu til að þagga niður í þeim
með einhverjum hætti. Þá eru þeir
að ganga gegn mikilvægustu
mannréttindareglum stjórn-
skipunar okkar. ■
Hversu aum er pólitísk staða þeirra sem telja það til bóta aðráðast á forsetann – ekki aðeins embættið heldur forsetannpersónulega og skyldmenni hans einnig? Ef Davíð Oddsson
telur sig þurfa að magna upp moldviðri í kringum fjölmiðlafrum-
varp sitt með ásökunum um óheiðarleika og óhæfi forsetans, er
augljóst að þessi óskadraumur hans er orðinn að martröð.
Davíð hefur ekki tekist að sannfæra nokkurn mann um nauð-
syn þess að gera þetta frumvarp að lögum. Eftir því sem frum-
varpið er skoðað betur og meira um það rætt minnkar stuðning-
urinn við það. Þrátt fyrir ýmsar tilraunir til að réttlæta frum-
varpið stendur eftir sú almenna skoðun í samfélaginu að þetta
frumvarp snúist aðeins um þrá Davíðs til að ná fram einhvers
konar hefndum á óskafjanda sínum; Baugi – hvers hann vill
hefna skilja hins vegar fáir. Flestir sem skoðað hafa frumvarp-
ið telja það vinna gegn yfirlýstu markmiði sínu um fjölbreytni
og fjölræði í fjölmiðlum. Það er hins vegar enginn ágreiningur
um að það nái ágætlega hálfleyndum og fremur augljósum
markmiðum Davíðs; að skaða Norðurljós eins mikið og framast
er unnt með löggjöf. Reyndar er það mat yfirgnæfandi meiri-
hluta þeirra sem gefið hafa álit á frumvarpinu að þessi ein-
dregni vilji að baki frumvarpinu eyðileggi það jafnframt. Þessi
vilji – og þar með lögin – rúmast ekki innan stjórnarskrár,
mannréttindasáttmála eða alþjóðlegra skuldbindinga. Það er
ekkert skrítið við það; þessar grunnreglur samfélagsins eru
settar svo stjórnvöld geti ekki sveigt lög að duttlungum sínum
eða óvild í garð tiltekinna borgara.
Þegar það kemur síðan til umræðu að forseti Íslands geti
neitað að staðfesta lögin og skotið þeim til þjóðaratkvæða-
greiðslu vill Davíð hafna því að forsetinn hafi þetta vald – en ef
hann hafi það þá sé sá forseti sem þjóðin kaus vanhæfur til
slíks. Röksemdir Davíðs fyrir vanhæfi forsetans eru barnaleg-
ar; þær eru einkar grunnar og vitlausar, þær lýsa barnslegri
frekju og opinbera barnalegan skilning á tilvist annars fólks.
Davíð virðist fastur í einhvers konar við/hinir-veröld og upplifa
afstöðu alls fólks ýmist sem persónulega höfnun eða algjört
samþykki við persónu hans; ekki aðeins skoðunum hans heldur
staðföstum vilja hans og rokgjörnum tilfinningum.
Það má sem sagt ekkert standa í vegi fyrir vilja Davíðs til að
koma höggi á óskafjendur sína; ekki stjórnarskráin, ekki sam-
viska stjórnarþingmanna, ekki stefnuskrá Sjálfstæðisflokksins,
ekki ráðleggingar vísra manna, ekki vilji meirihluta þjóðarinn-
ar, ekki forsetinn. Ef þetta allt lagar sig ekki að vilja Davíðs lít-
ur hann á það sem persónulega höfnun og jafnframt sem upp-
hafningu óskafjanda hans. Þess vegna fær ekkert Davíð til að
beygja sig. Fyrr má samfélagið allt brotna – það er hvort sem
er glatað ef það lagar sig ekki að vilja Davíðs.
Auðvitað mun Davíð ekki ná fram vilja sínum. Það er með
öllu ómögulegt að þjóðin öll gangi inn í þennan martraðarheim
Davíðs Oddssonar. Það hlýtur einhver góður maður að taka það
að sér að segja Davíð að þótt þjóðin kunni honum ýmsar þakk-
ir, þá fari best á því að hann brjóti odd af oflæti sínu sem allra
fyrst, beygi sig fyrir augljósum staðreyndum og reyni að
endurreisa frið í samfélaginu. ■
16. maí 2004 SUNNUDAGUR
MÍN SKOÐUN
GUNNAR SMÁRI EGILSSON
Ófriðurinn kringum fjölmiðlafrumvarpið hefur
breiðst of víða.
Fyrr skal
allt brotna
Stjórnmál og áhrif fjölmiðla
FRÁ DEGI TIL DAGS
Flokkslínan skýr
Spurst hefur út að eitthvað hafi það farið
illa í forystu Sjálfstæðisflokksins þegar
Félag sjálfstæðismanna í Hlíða- og Holta-
hverfi sendi frá sér ályktun um að bíða ætti
með afgreiðslu á fjölmiðlafrumvarpinu og
ræða það frekar á næsta landsfundi flokks-
ins. Segir sagan að eftir
að ályktunin var
send út hafi kom-
ið skipun úr Val-
höll til allra sjálf-
stæðisfélaganna
um að svona
l a g a ð
y r ð i
e k k i
liðið.
Flokkslínan væri skýr frumvarpið yrði að
lögum hvað sem tautar og raular. Fjöl-
margir félagsmenn Sjálfstæðisflokksins
munu hins vegar ekki vera á sama máli og
flokksforystan. Þykir ýmsum sem tillagan
úr Hlíða- og Holtahverfi sé alls ekki svo
slæm, brýn þörf sé á að salta málið í bili og
ræða það málefnalega meðal flokks-
manna.
Hárfínt yfir strikið
Fátt var meira rætt í þjóðfélaginu í fyrradag
en ummæli hins skelegga og yfirleitt yfir-
vegaða Steingríms J. Sigfússonar í ræðu-
stól Alþingis í gær. Steingrímur sem þekkt-
ur er fyrir vera orðhvass en samt alltaf réttu
megin við línuna í gagnrýni sinni fór að
minnsta kosti hárfínt út fyrir hana þegar
hann kallaði Davíð Oddsson „gungu og
druslu“. Hann hefði sloppið með því að
láta „gunguna“ duga en gat greinilega ekki
setið á sér og því fylgdi „druslan“ í kjölfarið.
Steingrímur læddist með veggjum á Al-
þingi eftir ræðu sína eins og lítill strákur
sem skammaðist sín fyrir prakkarastrik.
Vísast hefur hann þó tekið gleði sína á ný
eftir kvöldfréttir Sjónvarps því þar kom
Davíð eins og stormsveipur og hirti alla at-
hyglina og rúmlega það með persónuleg-
um árásum sínum á forseta lýðveldisins.
degitildags@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: Frétt ehf. RITSTJÓRI: Gunnar Smári Egilsson FRÉTTASTJÓRI: Sigurjón M. Egilsson RITSTJÓRNARFULLTRÚAR: Steinunn Stefánsdóttir og Jón Kaldal
AUGLÝSINGASTJÓRI: Þórmundur Bergsson RITSTJÓRN, AUGLÝSINGAR OG DREIFING: Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík AÐALSÍMI: 515 75 00 SÍMBRÉF Á FRÉTTADEILD: 515 75 06
NETFÖNG: ritstjorn@frettabladid.is og auglysingar@frettabladid.is SETNING OG UMBROT: Frétt ehf. PRENTVINNSLA: Ísafoldarprentsmiðja ehf. Fréttablaðinu er dreift
ókeypis á heimili á höfuðborgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fyrirtæki geta fengið blaðið gegn greiðslu
sendingarkostnaðar, 1.100 krónur á mánuði. Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. ISSN 1670-3871
SUNNUDAGSBRÉF
GUÐMUNDUR MAGNÚSSON
Hitt er grundvallar-
atriði að ... við búum
við tjáningarfrelsi og þótt
stjórnmálamenn kunni með
réttu eða röngu að hafa sitt-
hvað að athuga við fjölmiðla
líðandi stundar, blöð sem
ljósvakamiðla, verður ekki
unað við það að þeir beiti
valdi sínu til að þagga niður í
þeim með einhverjum hætti.
,,
BLÖÐIN LESIN
Krakkar í Ölduselsskóla við dagblaðalestur.