Fréttablaðið - 08.08.2004, Blaðsíða 35

stjórnarskrá okkar, sem sett var
1874, [...] var stjórnarskrá
konungs. Í eðli og uppruna er slík
stjórnarskrá allt annars eðlis en
lýðveldisstjórnarskrá þannig er
núverandi lýðveld-
isstjórnarskrá með
þeim breytingum
[...] að breyta orð-
inu „konungur“ í
forseta og svo
nokkrar breytingar
sem leiddu af
þeirri höfuðbreyt-
ingu. [...] Við höf-
um aldrei sett okk-
ur stjórnarskrá í raun. [...] Það er
því kannske tími til þess kominn að
Íslendingar setjist niður og setji
sér stjórnarskrá með svipuðum
hætti og margar þjóðir hafa gert á
sérstakri samkomu sem fjallaði
eingöngu um það,“ og vísaði þar til
tillögu sem samþykkt hafði verið á
síðasta flokksþingi Framsóknar-
flokksins, að skipa ætti stjórnlaga-
þing til að fjalla um stjórnar-
skrána.
Umræðan heldur áfram
Þrátt fyrir, að því er virðist, ein-
lægan vilja þingmanna til að ráðast
í endurskoðun stjórnarskrárinnar
var ekki hafist handa við það verk.
Samhliða umræðunni á Alþingi
1992 um þátttöku Íslands í EES-
samningnum lögðu þingflokkar
stjórnarandstöðunnar fram tvö
frumvörp um
breytingar á 21.
grein stjórnar-
skrárinnar um
samninga við er-
lend ríki. Ragnar
Arnalds, þingmað-
ur Alþýðubanda-
lagsins benti á í
f l u t n i n g s r æ ð u
sinni 17. september
1992, að umræðan um EES-samn-
inginn og hvort krefjast ætti þjóð-
aratkvæðagreiðslu um hann,
minnti á að „brýn þörf er á almenn-
um ákvæðum í stjórnarskránni um
rétt minni hluta á Alþingi til að
krefjast þjóðaratkvæðagreiðslu“.
Ekkert varð þó úr endurskoðun
þessara ákvæða stjórnarskrárinn-
ar að þessu sinni.
Jóhanna Sig-
urðardóttir, þá ut-
anflokksþingmað-
ur, lagði fram
frumvarp 15. nóv-
ember 1994 til
stofnunar stjórn-
lagaþings til end-
urskoðunar á
stjórnarskrá. Á
sama þingi var
samþykkt breyt-
ing á mannréttindakafla stjórnar-
skrárinnar og var hann færður í
lög 1995.
Frumvarpið um
stjórnlagaþingið
var ekki afgreitt
úr nefnd en í
fyrstu umræðu
sagði Björn
Bjarnason, þing-
maður Sjálfstæð-
isflokksins, á Al-
þingi að hugmynd-
in um stjórnlaga-
þing væri í sjálfu sér ekki ný.
„Hún hefur oft verið rædd, sér-
staklega í hópi lögfræðinga og þar
hafa menn komið fram með það
sjónarmið að [...] endurskoðun
stjórnarskrárinnar hafi tekið
mjög langan tíma og ekki sé endi-
lega við því að búast að þingmenn
komist að skynsamlegustu niður-
stöðunni um kjördæmamálið og
kosningalögin þar sem það snertir
mjög hagsmuni þeirra sjálfra og
þess vegna sé nauðsynlegt að
kalla saman annan hóp manna til
þess að taka ákvarðanir um það
efni.“
Málskotsréttur leiddi til stjórn-
lagakreppu
Það er ekki fyrr en nú síðustu
vikur sem í ljós hefur komið
hversu brýnt verkefni endurskoð-
un stjórnarskrárinnar er orðið.
Beiting forseta Íslands, Ólafs
Ragnars Grímssonar, á málskots-
rétti 26. greinar stjórnarskrárinn-
ar, vakti upp miklar deilur meðal
lögspekinga og stjórnmálaafla.
Í nefndaráliti meirihluta alls-
herjarnefndar þegar ákveðið var
að fella úr gildi fjölmiðlalögin sem
forseti Íslands hafði synjað stað-
festingar sagði: „Ljóst er að beiting
forseta Íslands á synjunarvaldi
samkvæmt 26. grein stjórnarskrár-
innar hefur leitt til stjórnlaga-
kreppu um túlkun einstakra
ákvæða stjórnarskrár, meðal ann-
ars um valdheimildir Alþingis“.
Í kjölfar langvarandi og
snarprar umræðu um fjölmiðlalög-
in náðist samstaða meðal stjórn-
málaflokkanna að ráðast þyrfti í
endurskoðun stjórnarskrárinnar
sem fyrst. Sammælst var um að
hefja það starf á haustþingi og
ljúka endurskoðun ákveðinna kafla
fyrir næstu þingkosningar, 2007.
Stefnt á endurskoðun I. og II. kafla
Davíð Odds-
son forsætisráð-
herra lýsti því
yfir á Alþingi 5.
nóvember 2003 í
svari við fyrir-
spurn um málið
að hann væri
reiðubúinn til
samstarfs við
alla stjórnmála-
flokka um end-
urskoðun stjórnarskrárinnar.
„Ég hygg að endurskoðun
stjórnarskrárinnar ætti [...] að
snúa inn á við og í raun ætti að taka
upp þráðinn þar sem við hann var
skilið um miðja síðustu öld,“ sagði
Davíð.
„Þannig virðist mega að
ósekju færa ýmis atriði í I. og II.
kafla stjórnarskrárinnar til nú-
tímalegs horfs. Þar er fjallað um
stjórnarformið og grundvallar-
reglur stjórnskipunarinnar, um
forsetakjör, lögkjör forseta og
störf hans og ráðherra. Almennt
mætti í þessum köflum draga
upp skýrari mynd af ríkjandi
stjórnarfari og færa ákvæði um
það nær því sem það er í raun.
Eins og menn þekkja eru mörg
þessara ákvæða orðuð þannig að
þau draga ekki rétta mynd af
raunveruleikanum nema þau séu
lesin í samhengi hvert við annað
og skýrð í ljósi ýmissa venju-
helgaðra reglna sem hafa í raun
öðlast stjórnarskrárvarða stöðu,
svo sem þingræðisreglunnar
sem þó er ekki nefnd. Þetta á til
að mynda við um valdheimildir
forseta og ráðherra,“ sagði hann.
Valdheimildir forseta bundnar
atbeina ráðherra
Þá sagði Davíð að almennt geri
stjórnskipun okkar ráð fyrir að
valdheimildir forseta séu bundnar
atbeina ráðherra.
„Stjórnarskráin getur hins
vegar í engu einu starfa hans sem
stjórnskipunin gerir ráð fyrir að
forseti sinni án atbeina ráðherra,
sem sé um hlutverk hans við
stjórnarmyndanir. Ég sé fyrir mér
að ákvæði um það gæti átt heima í
stjórnarskrá. Það tengist því að
þingræðisreglan yrði fest í sessi,
til dæmis gagnvart skilyrðum um
það í hvaða tilvikum sé hægt að
mynda utanþingsstjórn, boða til
kosninga undir ákveðnum kring-
umstæðum og þar fram eftir
götunum,“ sagði hann.
„Þá gerir stjórnskipun okkar
ráð fyrir að ráðherrar fari með
æðsta framkvæmdarvald hver á
sínu sviði. Til greina kæmi að
árétta þá skipun berum orðum, þar
á meðal að ráðherra fari með völd
forseta og tengja það ábyrgð þeirra
í stjórnarframkvæmdum. Með því
móti yrði augljóst að ábyrgðin
hvílir á þeim nema hún sé sérstak-
lega frá þeim tekin með lögum,“
sagði Davíð jafnframt. ■
SUNNUDAGUR 8. ágúst 2004 19
Úr nefndaráliti með frumvarpi til stjórnskipunarlaga um
stjórnarskrá lýðveldisins Íslands, Alþingi 1944:
„Sú var ákvörðun Alþingis, gerð með
sérstakri stjórnarskrárbreytingu á árinu
1942, að þegar Alþingi gerði þá breyt-
ingu á stjórnskipulagi Íslands, að Ísland
yrði lýðveldi, þá hefði sú samþykkt eins
Alþingis gildi sem stjórnarskipunarlög,
er meiri hluti allra kosningarbærra
manna í landinu hefði með leynilegri
atkvæðagreiðslu samþykkt hana. Þó
væri óheimilt að gera með þessum
hætti nokkrar aðrar breytingar á stjórn-
arskránni en þær, sem beinlínis leiddi
af sambandsslitum við Danmörku og
því, að Íslendingar tækju með stofnun
lýðveldis til fullnustu í sínar hendur
æðsta vald í málefnum ríkisins. [...]
Samkvæmt þessu gerir stjórnarskrár-
frumvarp það, sem hér liggur nú fyrir,
ekki ráð fyrir öðrum efnisbreytingum á
stjórnarskránni en þeim, sem nauð-
synlegar eru til þess að stofna lýðveld-
ið og ráðstafa æðsta valdinu, er verið
hefur í höndum konungs og nú síðast
ríkisstjóra.“
Jóhanna
Sigurðardóttir
Ragnar
Arnalds
Björn
Bjarnason
Davíð Oddsson
FRÁ STOFNUN LÝÐVELDISINS Á ÞINGVÖLLUM 1944
Sveinn Björnsson, nýkjörinn forseti Íslands, flytur ávarp á
lýðveldishátíðinni.
Tómas
Árnason