Tíminn - 28.01.1973, Blaðsíða 36

36
TÍMINN
Sunnudagur 28. janúar 1973
Dr. Björn Dagbjartsson:
Vélarvið hreinsun
grásleppuhrogna
Meðal verkefna þeirra, sem dr.
Björn Dagbjartsson matvæla-
fræðingur hefur unnið að á vcgum
Eannsóknarstofnunar fiskiðnað-
arins, er könnun á þvi, hvort ger-
legt sé og hagkvæmt að nota vélar
við hreinsun á grásleppuhrognum
fyrir söltun. Þar sem nú liður
senn að þvl, að farið verður að
veiða hrognkelsi noröan lands,
þar sem veiöitfminn hefst I mars-
mánuði, ætti að vera tfmabært að
birta skýrslu þá, sem dr. Björn
hefur samiö um þessa athugun
slna.
Inngangur
Söltun grásleppuhrogna
hefur verið allveruleg og
vaxandi hérlendis á slðari árum.
Arið 1971 voru framleidd um 1250
tonn af þeim. Hreinsun hrogn-
anna og undirbúningur fyrir sölt-
un hefur að mestu haldizt óbreytt
I þau 30-40 ár, sem liðin eru siöan
fariö var aö nýta þau hér á landi.
I stórum drátum er aðferöin sú
að hrognapokarnir eru settir á
fint virnet (oftast um 3-4 mm aö
möskvastærð) og hrognunum nú-
ið I gegnum netiö, en hrogna-
himnum fleygt. Vökvinn er siaður
af hrongagrautnum, meö þvi aö
láta hann standa á grislu eða
grófum dúk yfir nótt (12-18 klst).
(Fiskmat rikisins, Fyrirmæli,
1971, S. Pétursson 1969).
Eins og sjá má af lýsingunni er
þessi vinnsluaðferð nokkuð frum-
stæö og að ýmsu leyti gölluð.
Skiljun hrogna frá himnum er
ttmafrek og kostnaðarsöm.
Handbragð verkunarmannanna
er misjafnt og hætt er viö, aö
sumir núi miklu af himnum gegn-
um sigtið, en hjá öðrum verði
rýrnum mikil vegna hrogna, sem
skilin eru eftir i pokunum. Hætt er
við, að hreinlæti verði nokkuð
ábótavant og einnig, að hinn langi
siunartimi leyfi gerlagróðri að ná
sér verulega á strik fyrir söltun.
Rannsóknastofnun fiskiönaðar-
ins tók sér fyrir hendur aö kanna
möguleika á notkun véla og tækja
til hreinsunar og siunar á grá-
sleppuhrognum fyrir söltun, og
fara helztu niðurstöður þeirra at-
hugana hér á eftir.
Skiljun hrogna frá himnum
Leitað var i ýmsum erlendum
fræðiritum að lýsingum á hrogna-
skiijun. Samkvæmt rússneskum
heimildum (Zaitsev et al, 1969)
eru styrjuhrogn aðskilin á a.m.k.
tveim sium, fyrst grófu nylonneti,
þar sem mest af himnunum er
losaö frá og siðan á stálsiu, sem
rétt hleypir hrognunum i gegnum
möskvana. Siðan eru þau skoluð
rækilega i kerjum, þar sem blóð-
vatn og himnatæjur fljóta yfir
barma kerjanna, en hrognin
sökkva. Svipaöar lýsingar eru til
á vinnslu laxahrogna og grá-
sleppuhrogna I Noregi
(Johannessen 1963) og i Kanada
(Dewar et al, 1970), nema þar er
einnig notað mikið rennandi vatn
yfir sigtin, meöan á skiljun
stendur. 1 báðum þessum lýsing-
um er talaö um handskiljun og
þaö viröist gengið út frá þvi, að
siun sé gerð með þvi að láa siga af
hrognunum klukkustundum sam-
an.
I þýzkri ritgerð (Kreuzer,
1966), er taliö, að einn alvarleg-
asti útlitsgalli á grásleppuhrogn-
um til kaviarframleiöslu séu
himnur og himnutæjur.
Handskiljun
Geröar voru þrjár siur með
mismunandi möskvastærð til
handskiljunar á horgnunum.
Rammar á öllum siunum voru úr
ryöfrium 3/4” stálrörum 30x40
cm að stærö. A efstu siunni var
teflon rammi með boruðum
götum, og var riðiö i hann
nylonnet, 5 mm að möskvastærð.
A þessari siu voru hrognin núin úr
pokunum með höndunum. Næsta
sia fyrir neðan þessa var úr ryð-
friu stálneti með 3 mm möskvum.
A þessa siu söfnuðust hrognin og
var auövelt að hrista þau I gegn,
en mikið af himnum, sem þrýstst
höfðu i gegnum efstu siuna urðu
eftir á þeirri neðri. Neðst var svo
sia með finu (minna en 0,5 mm)
neti, ætluð til að sia vökvann frá
hrognunum. Reyndin varð þó
sú, að handhægara þótti að safna
hrognunum i bakka undir siu nr. 2
og sia vökvann frá yfir nótt á
grófustu siunni með grisju
breiddri á netið.
Siurnar, sérstaklega sú efsta,
vildu stiflast af himnunum og
reyndist nauðsynlegt að skola
þær út með kraftmikilli vatns-
bunu eftir að 15-20 kg af hrognum
hafði verið núið I gegn. Afköst
eins manns viö skiljun á þessum
slum voru um 40 kg að aöskildum
hrógnum á klukkustund (himnur
og tö'p) 11-14% fyrir siun. Viö
næturlanga (16 klst) siun sigu um
7-10% af vökva af hrognunum.
Ekki er kunnugt hvort mæld hafa
verið afköst og efnisrýrnun viö
skiljun og siun grásleppuhrogna,
eins og þaö er framkvæmt i
vinnslustöövum, en kunnugir
telja, að framargreindar tölur
muni ekki vera fjarri lagi.
Vinnsluaðferö sú, sem að ofan er
lýst, er ekki frábrugöin hinni
hefðbundnu aðferð aö ööru leyti
en þvi, að notaöar eru tvær siur til
skiljunar. Gróf sia úr nylonneti,
til þess aö losa hrognin úr pokun
um, flýtir sennilega skiljuninni og
fækkar brotum og krömdum
hrognum. Seinni (finni) sian
heldur eftir nokkru af himnum,
sem nuddaö er I gegnum þá fyrri.
Vélartil skiljunar og síunar
Ekki virðast hafa verið gerðar
neinar alvarlegar tilraunir til vél-
væöingar skiljunar og siunar á
grásleppuhrognum né öðrum
verðmiklum hrognum, sem ætluð
eru til kaviarframleiðslu. Sænsk-
ar marningsvélar (Iwema, B-l)
hafa stundum verið notaðar til að
hreinsa himnur frá þorskhrogn-
um, en þar skiptir venjulega ekki
máli, þó hrognin springi og brotni
vegna þess að síðari notkun
þeirra krefst ekki heilla hrogna,
sem er mjög veigamikið atriði i
kaviarframleiðslu. 1 Fiskiðju-
samlagi Húsavikur var árið 1971
gerð tilraun til að nota Iwema
marningsvél til skiljunar á grá-
sleppuhrognum, en hrognin
reyndust brotna mjög mikiö.
Hinn hái snúningshraöi vélarinn-
ar (1450 snún./min.) og sleikjur
úr mjög stifu gúmmi, sem voru á
spöðum vélarinnar, hafa senni-
lega hjálpast að við þessar
skemmdir.
Við tilraunir þær, sem hér er
greint frá, var snúningshraði vél-
arinnar lækkaöur niður i 150
snún./min. og blöð eða sleikjur úr
linu þéttingagúmmi settar á
spaðana. Um 11/2 cm skurðu var
gerður inn i alla átta gúmmi-
spaðana með 1/2 cm millibili, og
þeir látnir strjúkast lauslega við
siðuna, sem var með 3 mm
götum. Bezt reyndist að hafa
skekkingu spaðanna 10-12 gráður.
Ef skekking var meiri, hreinsaði
vélin hrognin ekki nógu vel úr
pokunum, og með minni skekk-
ingu virtist of mikið af himnum
troðast i gegnum siuna.
Með þessum stillingum virtust
afköst vélarinnar geta orðiö
a.m.k. 500 kg/klst og rýrnun
(himnur) var mun minni en við
handskiljun, eða 6-8%. Ekki var
laust við, að himnutæjur væru i
hrognunum (sennilega þó ekki i
meira mæli en viö handskiljun)
og má vera, að með breyttum
stillingum á spaðagúmmiunum
(fjarlægö og skekkingu) megi
lagfæra það. Aftur, á móti var
skemmd á hrognunum (fjöldi
brotinna hronga i grammi)
ekkert meiri en við handskiljun.
Vel má vera, að meiri afköstum
sé hægt að ná meö meiri snún-
ingshraða og ef til vill breyttum
spaðastillingum, og eins er ekki
vist, að gatastærð siunnar (3
mm) sé sú heppilegasta. En til-
raunir þær, sem lýst er hér að
ofan, sýna að nota má Iwema
marningsvélarnar til skiljunar á
grásleppuhrognunum meö sæmi-
legum afköstum (1/2 tonn/klst
eða um 40-50 tunnur/vinnudag)
og án þess að hrognin skemmist
verulega.
Skolun og síun
Yfirleitt hefur ekki tiökazt hér-
lendis að skola eða þvo grá-
sleppuhrogn fyrir söltun. 1 Rúss-
landi og Kanada virðist vatn aftur
á móti vera notað i rikum mæli til
þvottar á hrognunum eftir skiljun
þeirra frá himnunum. Þessi
þvottur mun ætlaður til þess að
lækka gerlafjölda og þvo burtu
himnuleifar, blóðlifrar og önnur
óhreinindi úr hrognunum.
Tilraunir með þvott eð skolun á
himnulausum hrognum eru liður I
áðurnefndum tilraunum stofnun-
arinna. Gerlafjöldi i hrognunum
skoluðum þrivegis með u.þ.b.
tvöföldu vatnsmagni lækkaði
mjög verulega og mikið af
himnutæjum, brotnum hrongum
og blóðvatni skoðaðist burtu.
Hrongin sökkva i köldu vatni, en
brotin hrogn og óhreinindi fljóta
og má hella þeim varlega yfir
barm skolunarilátsins.
Einnig var gerð tilraun til að
fella þvottinn inn i samfelldan
vinnslugang með þvi að skilja
hrognin frá himnunum með
Iwema vélinni beint ofan i aflangt
þvottaker með hallandi botni (15-
20 gráður) og innstreymi vatns
með grynnri endann en yfirflæði
við hinn. Hrognin safnast þannig
fyrir á botninn i dýpri enda kers-
ins, en óhreinindi skolast yfir
brúnina. Með hallandi skúffulyftu
má auðveldlega flytja hrognin úr
botni kersins á siu (sjá skýringar-
mynd I). Hrongin eru oft umlukin
froðu, þegar þau koma úr marn
ingsvélinni og fljóta þá, en með
litils háttar úðun er auðvelt að
sökkva þeim.
önnur hugmynd, sem til greina
kæmi við skoðun, er aö nota tvo
niðurmjóa geyma með yfirfalls-
rörum i mismunandi hæð, skilja i
þá til skiptis og hleypa hrognun-
um undán þeim á hristisiuna eftir
að sezt væri til I þeim (skýringar-
mynd II).
Til siunar var notuð Sharples
hristisia (24” Doubledec Vibro-
screen) með tvöfaldri siu. Efri si-
an var með um 3,2 mm möskvum
og þar sátu eftir himnutæjur, sem
voru eftir að skolun lokinni, en
hrognin sjálf runnu mjög auö-
veldlega I gegn. Neðri sian var
með um 1 mm möskvum og
hreinsaöi vatn fljótt og vel úr
hrognunum. Afköst hristisiunnar
voru um 800-1000 kg af „þurrum”
(75-77% raki) hrognum. Ekki
virtist skipta verulegu máli, hve
mikið vatn var með hrognunum
fyrir siun, a.m.k. ekki innan
þeirra marka, sem vatnsmagnið
mundi verða við skolun og fleyt-
ingu. Siun á hrognum með þessu
tæki er fljóvirk og virðist henta
ágætlega að öllu leyti fyrir verk-
un grásleppuhrogna, hvort sem
vélskiljun, þvottur og fleyting eru
notuð i samfelldri vinnslur.ás fyr-
ir siun eöa ekki. Þó að vélskiljun
hrogna frá himnum þætti af éin-
SKÝRINGAlíMYNDIR AF VINNSLUGANGI :
Heil
r.
II .