Tíminn - 20.12.1973, Blaðsíða 12

12
TÍMINN
Kimmtudagur 20. desember 1972.
Hamfarir eldsins bakgrunnurinn
Rúna Gisladóttir og
Þórir S. Guðbergsson:
Ásta og eldgosið
i Eyjum.
ísafoldarprentsmið ja.
Eldgosiö i Eyjum veröur
mörgum bókarefni á þessu ári,
svo sem von er til. Bækur um
þaö eru þegar orönar einar
fimm eöa sex, þar af tvær
barnabækur. Þessi bók þeirra
hjónanna er þó raunar ekki um
gosiö, heldur áhrif þess á unga
og litt mótaða sál, tilraun til
þess að gefa sýn i smæð manns-
barnsins andspænis alveldi
höfuöskepnanna og lýsa viö-
brögöum barnsins, þegar veröld
þess hrynur á augabragöi og
hafa verður heimaskipti á einni
nóttu. Hamfarir eldsins eru þó
bakgrunnur sögunar.
1 sögunni segir i fáum orðum
frá heimaranni barnsins i friö-
semd og önn i skini og skuggum
hins rúmhelga dags, rétt áöur
en yfir dynur. Sú mynd er til
þess að skýra betur það, sem á
eftir Jer. Siðan segir frá við-
brögðum barnsins og fólksins,
er eldurinn kom upp. Sú frá-
sögn hefði að skaðlausu mátt
vera ofurlitið litrikari. Kjarni
sögunnar er þó aðlögunarvandi
barnsins i nýjum og gerólikum
stað, enda virðist það vera
erindi bókarinnar að bregða
ljósi á hann. Söknuður og rót-
leysi barnsins birtist i ást á
brúðunni, sem varð eftir i
Eyjum, svo að telpan getur ekki
á heilli sér tekið. Sú tilfinning
og áherzla höfundanna á þessa
kennd barnsins jaðrar við
ofhlæði, og henni er lýst helzti
fjálglega. Manni finnst, að þetta
sé sjúklegt, að ég held að hverjir
skynsamir foreldrar, sem yrðu
slikrar ofurástar varir hiá barni
sinu á brúöu, hlytu að reyna að
draga úr henni og efla heil-
brigöara viöhorf. Enginn vafi er
þó á þvi, að dæmi eru til um
slika brúðuást, en það getur
varla talizt algilt dæmi, eins og
hér hlýtur þó að eiga að vera.
En hvað sem þessu liöur
verður þvi ekki neitað, að þessi
stutta saga er fallega sögð og
brugöiö upp einföldum og
sönnum myndum af vanda þess
fólks, sem hrifið var að heiman
með svo skjótum og óvæntum
hætti, og afinn og barnið verða
félagar i þeirri raun. Það er
kostur að hafa spurningaskrá
aftan við söguna, svo að börn
geti kannað minni sitt á efni
hennar, en sumar spurningar-
nar verða nokkuð viðamiklar,
til að mynda þessi: Hvað getum
við gert til þess að hjálpa
öðrum? Það er ekkert smáræði
sem ætlazt er til. Og ekki veit ég
til hvers er verið að skjóta inn
ritningargrein með orðafari,
sem ekkert barn skilur enda
varla á islenzku.
Þegar á allt er litið er þetta þó
falleg og hugþekk bók og teikn
ingar Baltasars eru frábærar.
Hann er nú einhver bezti bók-
myndateiknari, sem völ er á hér
á landi.
—AK
Siguröfl lífsins
Eirikur Sigurðsson:
Ræningjar i Æðey
Skjaldborg Akureyri.
Eirikur Sigurðsson hefúr sent
frá sér fulla tvo tugi bóka, auk
þýðinga, og er meirihlutinn
barnabækur. Efnið i þessa
siðustu sögu sækir Eiríkur til
æskuslóöa á Austurlandi, og það
leynir sér ekki, að hann styðst
þar mjög við minningar, og þvi
verður angurvær blær og
gamalla blóma angan yfir
henni. Fyrsti kaflinn heitir þvi
fagra nafni „Heiömyrkur”, og
er það lýst töfrum þokunnar hið
neðra en dýrð fjallatinda, sem
upp úr henni risa. Sagan er ekki
greinilega timasett. Ýmis um-
svif hennar benda til siðustu
áratuga, meðtækni þeirra tima,
en annað aftur undir aldamót,
svo sem sumar personur. Þetta
kemur þó ekki að sök um slika
ævintýrasögu, sem ekki er öll i
raunveruleikanum.
Sagan segir frá tveim
drengjum, sem brezkir togara-
menn og eggjaþjófar taka
höndum i varpey fyrir landi,
þegar þeir reyna að koma i veg
fyrir spellvirki ræningjanna.
Togaramenn setja drengina
siðan upp I Skrúð, þar sem þeir
hafast við nokkra daga i góðu
yfirlæti, en bjargast siðan svo
sem hæfir góðri sögu. Ýmsar
frásagnir aðrar og jafnvel
nokkur siðaboðun blandast lika
i söguna, og lýsingar á umhverfi
og fólki eru töluverðar. Mér
þykir það helzti galli á þessari
unglingasögu, að dvöl
drengjanna i Skrúði er varla
nógu vel lýst. Þaö er allt
hnökralaust og vantar allar
mannraunir. Jafnvel veöur-
myndin er ógiögg, og litlar
þrautir að vinna. Mér finnst, að
Eirikur hefði átt að gera tvennt.
i þeim þætti: Gefa nákvæmari
lýsingu á eynni, svo að
ókunnugir fengju af henni
gleggri mynd, og lýsa lifi
drengjanna betur þar og með
meiri skátabrag. Þar heföu lika
að ósekju meiri ævintýri mátt
gerast, og drengirnir hefðu átt
aö fá að þreyta þar nokkra
glimu við náttúruöflin. Þar
hefði mátt koma að ýmissi góöri
fræöslu um náttúru slíkrar
eyjar og úrræði i þvilikri vist.
En bókin er samt svo góðrar
gerðar, að ekki er ástæða til að
vera að f inna að henni. Sagan
er spennandi, gefur góða mynd
af heillum sveitalifsins, geymir
fallegar náttúrulýsingar, þar
sem hið fræga fjall Halaklettur
kemur við sögu. Þetta er góð
unglingabók i senn þroskandi og
skemmtilegur lestur, svo sem
Eiriks var von og visa . —AK

Undur tímanna
KristinnE. Andrésson:
NÝ AUGU.
Timar Fjölnismanna.
Bókaútgáfan Þjóðsaga.
Reykjavik, 1973. 390
bls.
Við andlát Kristins E.
Andréssonar á liðnu sumri
hvarf af sjónarsviði einn áhrifa-
rikustu menningarfrömuöa og
bókmenntaskýrenda sinnar liö-
ar. Hvaða mat, sem menn
kunna að leggja á störf hans og
stjórnmálastefnu, mun aldrei
verða framhjá honum gengiö
þegar reynt er aö meta islenzkt
menntalif á fjóröa og fimmta
tugi aldarinnar. — Viö dauða
Kristins minntust þess ýmsir
vinir hans og samherjar hver
leiðtogi hann reyndist i póli-
tiskri og menningarlegri bar-
áttu á tið hinna rauöu penna.
Svo var þessi fylking einatt
nefnd, og sjálfur hélt Kristinn
þeirri nafngift á loft af ærnu
stolti. Honum var fjarri skapi,
þegar hann leit um öxl á efri ár-
um að biöjast nokkurrar af-
sökunar á starfi sinu og baráttu.
Ólafur Jóhann Sigurðsson
kvað svo að orði i eftirmælum
sinum um Kristin (Þjóðviljinn,
26.8. 1973), að sér myndu að
likindum verða minnisstæöumst
„tvö ólik skeiö i ævi hans. Hið
fyrra hófst um þær mundir, sem
hann var að fylkja róttækum
skáldum og rithöfundum, gefa
út Rauöa penna, stofna Heims-
kringlu og Mál og menningu og
koma útgáfu þeirra á traustan
grundvöll... Annaö skeiöið...var
barátta hans við þann sjúkdóm
sem dró hann til dauða. Honum
var það áreiðanlega ljóst, þegar
hann kenndi sjúkdóms þessa
fyrir fáum árum, að um öngva
batavon var aö ræða. Margur
maðurinn mundi þá hafa snúið
sér til veggjar og beðið þess sem
verða vildi, en Kristinn hóf þess
i stað ekki aðeins baráttu viö
dauðann, heldur og kapphlaup,
sneri sér af alefli að verkum,
sem hann hafði dregið á langinn
að semja sakir anna, en vildi
umfram allt ljúka áöur en þrek
hans þryti með öllu. Þótt ótrú-
legt megi virðast, auðnaöist
honum i veikindum sinum aö
ganga að fullu frá þremur stór-
um ritum. Eitt þeirra, Enginn
er eyland (timar rauöra penna),
kom út 1971, en tvö munu vera
væntanleg innan skamms og
fjallar annað um Fjölnismenn”>
Nú er ritið um tima Fjölnis-
manna komið út. Eftirmáli þess
er ritaður i júli i sumar, mánuði
fyrir andlát höfundar. 1 athuga-
semd útgefanda er þess getið að
Kristni hafi ekki enzt aldur til aö
lesa fyrstu próförk til neinnar
hlitar, og hafi nokkrir vinir hans
annast prófarkalestur. Frá-
gangur verksins viröist góður:
prentvillur vart finnanlegar,
pappir, prentun og band ber
vitni um smekkvisi eins og titt
er frá hendi forlagsins.
Ný augu skiptast i þrjá
meginhluta. Hinn fyrsti nefnist
Uppvaxtarár og námsbrautir
Fjölnismanna fram að stofnum
Fjölnis. Annar hluti ber heitið
Risháar öldur á rúmsjó mann-
félagsins, og er hann þeirra
lengstur. Siöasti þátturinn
kallast Fjölnismenn og heima-
slóðir. Höfundur vikur að þvi i
eftirmála, að ýmsir kunni aö
telja það ágalla að ekki skuii
fylgja heimildaskrá. Hann telur
þó að vart væri mikiö unnið með
sliku og bendir á „aö þetta sé nú
i fyrsta lagi ekki visindalegt
verk, heldur margskonar hug-
leiöingar um ákveöiö timabil,
anda þess og hugmyndir sem
fram koma”. Þessi lýsing er
öldungis rétt, og má þvi kallast
verjanlegt að sleppa skrá um
heimildir, enda eru þær til-
greindar i textanum jafnóðum.
Hitt verður aö teljast galli að
ekki skuli fylgja nafnaskrá: hún
myndi auðvelda not bókarinnar
verulega, þvi að hér kemur
mikill fjöldi manna við sögu
eins og að likum lætur.
1 fyrsta hluta er gerð stutt
grein fyrir uppvexti Fjölnis-
manna og ferli þeirra, lýst hag
þjóðarinnar á þeirri tið og i þvi
samhengi stjórnmálahræring-
um i Noröurálfu. Siðan er greint
frá aðdragandanum að stofnun
Fjölnis, þessa „undurs” i is-
lenzkri menningarsögu, sem
höfundur lýsir af svo mikilli að-
dáun síðar i bókinni. En við lok
fyrsta hluta rekur hann i megin-
dráttum efni ritsins og efnis-
þætti áður en hann vikur sög-
unni Ut um álfuna. 011 er þessi
frásögn hin læsilegasta. En
þátturinn flytur ekki verulegan
fróðleik fram yfir það sem al-
kunnugt er um Fjölnismenn,
enda er hér ekki til að dreifa
neinni nýrri rannsókn efnisins,
svo sem höfundur vekur reynd-
ar sjálfur athygli á.
Miöhluti bókarinnar hygg ég
að sé sýnu merkastur. Þar fjall-
ar höfundur i alllöngu máli um
þá rithöfunda og menningar-
frömuði, sem hæst bar i álfunni
á þeirri tiö sem fóstraði Fjölni.
Þetta eru einkum menn, sem
stóöu á hátindi áhrifa sinna þeg-
ar byltingarhreyfingar
evrópskrar borgarastéttar risu
hæst. Kristinn seilist langt og
horfir vitt eins og hans er vandi.
Hann rekur itarlega hinar póli-
tisku hræringar og strauma i
menntalifi. Hér eru til að mynda
þættir um Voltaire, Rousseau,
Diderot, Lessing, Tieck (eftir
hann þýddu Fjölnismenn ævin-
týrið af Eggert glóa i fyrsta ár-
gangi Fjölnis). Þá eru hér einn-
ig kaflar um Goethe og Heine og
loks rætt um nokkur rómantísk
skáld á Noröurlöndum.
Að mörgum þessum köflum er
verulegur fengur, einkum sakir
þess að fátt er tiltækt um efnið á
islenzku. Frásögnin er einkar
ljós og lifandi svo sem Kristins
er háttur, áhugi hans, eldmóður
og stundum nokkuð hóflaus
hrifning gerir lestur bókarinnar
einatt hugtækan. Hins vegar
mega ýmsar persónulegar hug-
leiðingar höfundar út frá efninu
teljast nokkuö vafasamar, eii
meira kveður að sliku er á liður
og höfundi verður einkum tiö-
hugsað til samtiðarinnar eins og
brátt mun að vikiö.
Þekking höfundar á þvi efni,
sem hann reifar i miðhluta bók-
arinnar er mikil og viötæk.
Sverrir Kristjánsson segir i
eftirmælum sinum (Þjóðviljinn
26.8. 1973) að Kristinn hafi verið
„einhver menntaðasti tslend-
ingur þessarar aldar i bók-
menntum Evrópu 19. og 20. ald-
ar, ekki sizt þýzkra”. 1 þvi sam-
bandi nefnir Sverrir merkilega
ritgerð Kristins um Thomas
Mann, sem hann mat flestum
skáldum meira (Timarit Máls
og menningar 1955). Það er
saknaöarefni að hann skyldi
ekki rita fleira um hina miklu
evrópsku rithöfunda, þvi að
enginn Islendingur hefur fjallað
um bókmenntir frá marxisku
sjónarmiði af slikri iþrótt sem
Kristinn. Og það gerir rit hans
ekki sizt heillandi, að hann var
ekki einungis stálsleginn og
skarpur marxisti, heldur einnig
rómantiskur og andheitur
fagurkeri. Oft er fróðlegt, einnig
i þessari bók, að sjá samúð
þessara þátta i bókmenntalegri
umfjöllun hans. Og jafnan er
svo að persónuleiki rýnandans
sýnist vel geta rúmað þá báöa.
Kristni E. Andréssyni hefur
löngum verið legið á hálsi fyrir
kreddutrú. Vist setti hin bjarg-
fasta pólitiska sannfæring
gagnrýni hans strangar skorð-
ur. Þetta má glögglega sjá i
ýmsum köflum Nýrra augna, i
siöasta hluta bókarinnar, og
ekki sizt i lokakafla annars
hluta, Dögun þjóðlegra bók-
mennta á Norðurlöndum. Þar
hverfur höfundurskyndilega frá
þvi að ræöa norrænar bók-
menntir á seinni hluta átjándu
aldar og fyrri hluta hinnar
nitjándu, og vikur að íslenzkri
ljóðagerð eftirstriðsáranna. Er
hún vegin og yfirleitt léttvæg
fundin, ekki sizt sökum þess að
skáldin skorti „framtiðarsýn”.
Þetta er vigorð marxiskra rýn-
enda, og kemur einnig fram i
einni af siðustu bókmenntarit-
gerðum Kristins, mjög athyglis-
verðri grein sem nefnist Kjarn-
inn iverkum Gunnars Gunnars-
sonar (Samvinnan 4.-5. hefti
1973).
Kristinn saknar einhvers kon-
ar hugsjónatrúar hjá islenzkum
samtiöarskáldum. Hann virðist
eiga erfitt með aö skilja, að þeir
timarsem viö nú lifum eru ger-
ólikir timum Fjölnismanna, —
og þó enn örðugra að sætta sig
viö þaö. Þannig verða til að
mynda ummæli hans um sögu-
leg ljóð Hannesar Péturssonar
mjög einstrengingsleg og ó-
sanngjörn, þótt þau séu raunar
alveg skiljanleg út frá hinum
harðsnúna marxisma. Hannes
skortir framtiðarsýn, segir
Kristinn, og ljóð hans „eru ekk-
ert annað en svipmyndir”.
Þetta er dæmi þess hve Kristni
gat skjöplazt: ljóð, sem eru
„aðeins” svipmyndir geta á
engan hátt talizt ómerkari af
þeim sökum. Þau eru einungis
annars eðlis en rómantisk frá-
sagnarljóð, mælskuborin áróð-
urskvæði fyrri tiðar, rétt eins og
okkar öld aðhyllist aðrar hug-
myndir og hefur annars konar
smekk en nitjándu aldar menn.
Siðasti hluti Nýrra augna er
að minum dómi lakastur i bók-
inni. Hér verður lika að hafa i
huga að sjúkdómur Kristins
hafði tekið hann heljartökum er
ritun bókarinnar var lokið. 1
sumum þessum köflum gengur
dýrkun höfundar á Fjölnis-
mönnum mjög úr hófi. Þannig
lætur hann næsta kuldaleg orð
falla um Jón Sigurðsson, og
veröur raunar ekki betur séð en
Kristinn átelji Jón fyrir þá
stefnu að vilja halda Alþing i
Reykjavik en ekki á Þingvöllum
eins og Fjölnismenn vildu.
1 siðustu köflum bókarinnar
er þaö einkum sem höfundur
sendir skeyti til samtiöarmanna
sinna, en hefur aðra til skýjanna
sem honum virðist „bera merk-
ið hátt”. Allmikið hefur verið úr
þessu gert i kynningu bókarinn-
ar, og raunar meira en efni
standa til. Hér skulu þessi um-
mæli ekki tiunduð: hinir pólit-
isku skylmingamenn geta hent
þau á lofti ef þeim sýnist. A hinn
bóginn má nefna þær ásakanir i
garð skálda að þau hugsi meira
um efnaleg kjör sin, en „hlut-
verk og gildi verka sinna”. 1 þvi
sambandi fær Jón Óskar ó-
mjúka kveöju, enda hafði hann
mælt furðu kaldranalega i garð
Kristins i endurminningum sin-
um. En allt þetta ber vott um
það að Kristinn var að leiðar-
lokum mjög ósáttur við ýmsa af
gömlum samherjum sinum,
þótt hann sæi einnig nokkra
ljósgeisla og þættist reyndar
fullviss um sigur byltingarinn-
ar, þegar brenndir hefðu verið
„til ösku fúakvistirnir i rjáfri”
samtiðarinnar.
Þannig má finna brotalamir á
þessu verki Kristins E. Andrés-
sonar, og er það raunar ekki að
undra er þess er gætt við
hverjar aðstæður bókin er rituð.
En ýmsir kaflar hennar eru
mjög fróðlegir og skemmtilegur
lestur. Ritleikni sina og áhuga-
semi hefur höfundur varðveitt
til hinztu stundar. Og vel var við
hæfi við Kristinn kveddi með riti
um tima Fjölnismanna sem
jafnan var honum hugstæöur:
það sést meðal annars á þvi að
hann stillti svo til aö fyrsti
árangur Rauðra penna kæmi út
á aldarafmæli Fjölnis. Og hvað
sem öðru liöur er starf Kristins
og rit hans öll til marks um ó-
venjulegan atorku- og áhrifa-
mann, — heimildargögn um öld
mikilla umbrota, margháttaðra
áfalla, — og glæstra vona.
Gunnar Stefánsson.