Tíminn - 20.10.1974, Blaðsíða 28

28
TÍMINN
Sunnudagur. 20. október. 1974
Ný landnámurannsókn
Þessi grein birtist hér
i blaðinu á þriðjudaginn
var, 15. október. Vegna
brenglunar, sem þá
varð, og lesendur hafa
sjálfsagt orðið varir við,
er greinin endurbirt nú,
og um leið er dr. Svein-
björn Rafnsson og les-
endur okkar beðnir vel-
virðingar á fyrri mis-
tökum.
í APRILMÁNUÐI siðast
liðnum varði Sveinbjörn
Rafnsson doktorsritgerð
sina um Landnámabók.
Fór sú athöfn fram við
Lundarháskóla i Svi-
þjóð. Nú er það kunnara
en frá þurfi að segja, að
Landnáma hefur
löngum verið hugleikin
þeim Islendingum, sem
láta sig sögu þjóðar-
innar einhverju skipta á
annað borð, og þvi þótti
okkur, hér á Timanum,
tilvalið að ræða um
stund við hinn nýbakaða
doktor og heyra
skoðanir hans á þeirri
margfrægu bók, sem
hann valdi sér að
viðfangsefni.
Landnáma hefur
löngum heillað
hugi fræðimanna
Sveinbjörn brást hiö bezta við
þessari málaleitan, og fer nú hér
á eftir það helzta sem á góma bar
I samtalinu.
— Hvernig hagaðir þú rannsókn
þinni, Sveinbjörn?
— Landnámabók hefur lengi
verið rannsökuð af fræði-
mönnum, jafnvel öldum saman.
Eitt af minum fyrstu verkefnum
var þvi að kanna það, sem aðrir
höfðu um hana ritað.
— Þarna hefur verið i gegnum
mikið að fara?
— Já, það var heilmikið. Þegar
Arni Magnússon hafði safnað
saman þeim Landnámuhand-
ritum, sem enn eru til, byrjaði
hann strax að gera sinar
athuganir á Landnámu, og meðal
annars gekk hann alveg úr
skugga um, hvernig ein gerð
Landnámu, Skarðsárbók, hefði
oröið til. Eftir daga Arna lögðu
ýmsir menn hönd á plóginn, og
má þar nefna Finn Jónsson
biskup og Hannes Finnsson, sem
einnig gaf Landnámu út. A
nitjándu öld voru margir fræði-
menn um hituna. Finnur Magnús-
son og Jón Sigurðsson gáfu
Landnámu út árið 1843 og þá má
ekki gleyma Birni M. Ölsen, sem
skrifaöi allmargar ritgerðir um
Landnámu og íslendinga-
sögurnar og um samband hennar
og sagnanna. Þessar greinar
Björns birtust i dönsku timariti i
kringum aldamótin lðOO. Þær eru
fremur litið þekktar hér á landi,
sem er miður farið, þvi að þær
ruddu mjög mikið brautina i
þessum efnum.
Niðurstaða Björns M. Ólsen var
sú, að Melabók Landnámu stæði á
eldra stigi, textalega séð, en
hinar miðaldagerðirnar, Sturlu-
bók og Hauksbók.
— Er mikill munur á þeim
gerðum Landnámu, sem til eru?
— Já, hann er allmikill.
Melabók er þvi miöur mjög illa
varöveitt: hún er aðeins til á
tveim skinnblööum. Hins vegar
er til afskrift af henni i
Þóröarbók, frá 17. öld, en þó að
hún sé brotakennd, er hægt að sjá
nokkurn veginn, hvernig Melabók
hefur litið út.
— Sker hún sig á einhvern hátt
úr, hvað útlitið snertir?
Hún hefur verið sett upp með
öðrum hætti en hinar gerðirnar.
Sturlubók og Hauksbók byrja á
fundi Islands og Ingólfi Arnar-
syni. Melabók, aftur á móti, hefur
byrjað við fjórðungamörk, þar
sem Austfirðinga- og Sunn-
lendingafjórðungar mætast, við
Jökulsá á Sólheimasandi, og
siðan rekur hún landnámin, eins
og leið liggur, réttsælis umhverfis
landiö. Henni er skipt eingöngu
eftir fjórðungum, og það er
áreiðanlega hin upprunalega
skipting Landnámu. Hitt er
yngra, að byrja á fundi landsins
og að setja Ingólf fremstan. Með
þvi er lika Sunnlendingafjórð-
ungur höggvinn i tvennt.
Ekki allar frá
sama
,, móðurhandritinu”
— Hvaö er að segja um Land -
námurannsóknir á þessari öld?
— Þær hafa verið blómlegar, er
þar helzt að telja doktorsrit Jóns
Jóhannessonar, þar sem hann
sýndi fram á samband
Landnámugerðanna frá 17. öld,
og kom Landnámurannsóknum
þar með á nýtt stig.
Jón Jóhannesson áleit, að hinar
þrjár miðaldagerðir, sem til eru
af Landnámu, voru komnar frá
einni og sömu bókinni — að þær
ættu allar sömu móður i einu
handriti, og að sú bók væri
Styrmisbók, eftir Styrmi hinn
fróða Kárason.
Ég tók þetta mál til nýrrar at-
hugunar i ritgerð minni, og komst
að þeirri niðurstöðu, að ekki sé
ástæða til þess að ætla, að allar
þessar þrjár gerðir séu komnar
frá einu og sama „móðurhand-
ritinu”. Ég tel, að Melabók sé
komin frá riti, sem trúlega hefur
verið skrifað litlu fyrir 1226, en
Sturlubók og Hauksbók sýnist
mér greinilega hafa orðið fyrir
áhrifum af þeirri sagnaritun, sem
Gunnlaugur Leifsson, munkur á
Þingeyrum, mun hafa viðhaft I
ólafs sögu Tryggvasonar, sem
hann mun að öllum likindum hafa
ritað á latinu.
— Hvernig fórst þú að þvi að
komast að þessari niðurstöðu?
— Ég gerði það með saman-
burði á ýmsum helgisagna-
kenndum frásögnum i Landn-
3mu, sem ekki eru eins I öllum
gerðum hennar. Má þar einkum
nefna sögnina um Asólf hinn
Irska, sem Asólfsskáli undir
Eyjafjöllum er kenndur við. Svo
má aftur minna á þá umskipan á
Sturlubók og Hauksbók, sem fyrr
var að vikið, þar sem byrjað er á
að tala um Ingólf Arnarson. Allt
bendir þetta eindregið i þá átt, að
einhver „ritstjóri” hafi farið
höndum um Landnámu á
þrettándu öldinni. Þá hefur henni
veriö breytt, og vafalaust undir
áhrifum ýmissa rita, sem þá hafa
verið til.
Hvenær varð
fyrsta Landnámu-
gerðin til?
— Hefur þú ekki glfmt við þá
spurningu, hvenær fyrsta gerðin
af Landnámu hefur orðið til?
— Jú, ekki neita ég þvi. Eftir að
hafa gluggað i innbyrðis afstöðu
Landnámugerðanna, tók ég
einmitt þessa spurningu til með
feröar. Það er ákaflega mikil-
vægt frá sagnfræðilegu sjónar-
miði að gera sér grein fyrir þvi,
hvenær hin allra fyrsta Land-
námugerð hefur orðið til, en
óneitanlega er ákaflega erfitt að
festa hendur á öruggum aldurs-
mörkum.
Ég reyni þó að leiða likur að
ákveönum aldri eftir þremur
leiöum. Vissulega er þetta engan
veginn fullsannað, en nokkrar
ábendingar þykist ég þó hafa
fengið.
1 fyrsta lagi ber ég saman
Islendingabók og Landnámu.
Islendingabók er rituð i byrjun
tólftu aldar. Þar talar Ari fróði
alveg óhikað um landnámsmenn.
En hvaðan kom honum vitneskja
um þá sjö landnámsmenn, sem
hann nefnir, og eru allir svo að
segja sinn af hverju lands-
horninu? Hvernig vissi hann, að
þessir menn, sem lifað höfðu
löngu fyrir hans daga, og höfðu
flestir búið viðsfjarri hans æsku-
stöðvum —-hvernig vissi hann, að
þeir hefðu verið landnámsmenn?
Þessi vitneskja Ara, og það,
hversu óhikað hann setur hana
fram, bendir til þess að hann hafi
stuðzt við heimildir, sennilega
ritaðar.
Menn vita, að Kolskeggur hinn
fróöi hefur lagt til Landnámu i
Austfirðingafjórðungi. Finnur
Magnússon, Konrad Maurer og
Barði Guðmundsson hafa at-
hugað, hversu gamall Kolskeggur
hefur verið á dögum Ara, og það
bendirallt til þess, að Kolskeggur
sé talsvert miklu eldri en Ari, og
næsta óliklegt að hann hafi verið
á lifi um það leyti sem
Islendingabók var rituð. Þessi
vitneskja bendir til upphafs tólftu
aldar.
önnur leið, sem ég reyndi að
fara, til þess að leita að aldurs-
mörkum, eru formálarnir, sem
ritaðir eru framan við hvern
fjórðung i Landnámu. I Melabók
eru þeir hvað skrúðmálgastir og
eru greinilega elztir þar, þvi að
þeir hafa verið talsvert skornir
niður, bæði I Sturlubók og Hauks-
bók, þó enn meira I hinni siðar
töldu.
Þessir fórmálar bera mjög
mikil merki lærdóms. Þótt þeir
séu ekki skrifaðir á latinu, hefur
höfundur þeirra vafalaust kunnað
það mál. Hann kann að minnsta
kosti til bréfagerðar og að færa i
stilinn eftir latneskum mælsku-
reglum.
Fornir rúnasteinar
og frásagnir af
eldgosum
Það, sem telja má norrænt I
Landnámu, eru hins vegar frá-
sagnirnar af sjálfu landnáminu:
N.N. átti þennan og þennan bæ á
þessum stað eða
hinum....Sambærilegar smá-
greinar eru til á rúnasteinum i
Skandinaviu, þar sem þess er
getið, að einhver tiltekinn maður
hafi átt tiltekinn bæ. Að öllum
Hkindum er þetta i sambandi við
erföarétt á jörðunum, og litill efi
er á þvl, að margt i Landnámu
má rekja til eignarhalds á jörðum
— eða til áhuga manna á eignar-
haldinu, ef við viljum heldur orða
það svo.
Rúnasteinar með slikum
greinum um eignarhald á landi,
eru elztir i Sviþjóð, frá þvi um
900, en yngsta dæmið er frá Fær-
eyjum, sá steinn er timasettur
um 1200. Auðvitað eru þetta ekki
neitt sérlega sterk rök um aldur
Landnámu, en þau gefa þð vissa
bendingu.
Þriðja leiðin, sem ég fór i þvi
skyni að timasetja Landnámu, er
fornleifafræðileg. Frásagnir
hennar af eldgosum eru ekki
margar, en þær eru ákaflega
merkilegar. Við höfum frá-
sögnina um Eldborg i Hnappa-
dalssýslu, og Sel-Þóri sömuleiðis
um vöxt i Almannafljóti á Siðu,
sem trúlega hefur stafað af
eldsumbrotum. 1 einni gerð Land-
námu (Hauksbók) er óljós sögn
um að hraun sé i Vestmanna-
eyjum, þar sem áður hafi verið
bær, en þó bendir ekkert til þess,
að þar hafi orðið gos eftir að
landnám hófst, fyrr en nú á
siðustu timum, eins og öllum er i
fersku minni.
Frásagnirnar um Mýrdalsjökul
eru ákaflega merkilegar. Það er
enginn vafi, að menn hafa orðið
vitni að gosi þar um slóðir.
Margir eru meira að segja
þeirrar skoðunar, að þau hafi
verið tvö, og þá annað sennilega i
Sólheimajökli, og að það hafi
einmitt verið þá, sem Jökulsá á
Sólheimasandi hljóp fram á milli
þeirra Loðmundar og Þrasa, svo
sem frægt er af sögnum.
Af Landnámu má ráða, að jarð-
eldur hafi runnið niður i Alfta-
veriö. Þorvaldur Thoroddsen
áleit að sá eldur hefði komið upp
I Eldgjá, en þegar þess er gætt, að
svokallað Lágeyjarhverfi hefur
oröið fyrir áfalli, samkvæmt
Landnámu, og sömuleiðis næsta
landnám þar fyrir vestan, er
langliklegast, að hér sé einfald-
lega um Kötlugos að ræða, og að
vatn hafi hlaupið niður Mýrdals
sand og gert þar usla i byggðum,
enda er vitað um f jölda ey ðibýla á
Mýrdalssandi. Og allt bendir
þetta til þess, að Kötluhlaup hafi
orðið áður en Landnáma var
rituð.
Nú skulum við halda vestur á
bóginn og huga að Heklugosinu
mikla árið 1104, sem eyddi
Þjórsárdal og efra hluta Hruna-
mannahrepps. A þetta gos er ekki
minnzt i Landnámu. Hins vegar
er talað um efra hluta Hruna-
mannahrepps án nokkurrar
athugasemdar, og um Þjórsárdal
er talað eins og það sé sjálfsagður
hlutur, að hann sé albyggður.
Allt bendir þetta til þess, að
Landnáma sé rituð á árunum
sem liða frá þvi að vatn flæðir
niður Mýrdalssand og eyðir þar
byggö og þangað til Hekla gýs
áriö 1104. Það er nokkurn veginn
vitað, hvenær það Kötlugos hefur
orðið, sem olli þeirri eyðingu
byggðar á Mýrdalssandi, er
vitnað var til hér að framan, og
þar sem auðséð er á Landnámu,
aö höfundi hennar hefur verið
kunnugt um þá atburði, en allt
bendir hins vegar til þess, að
Þjórsárdalur og efri hluti Hruna-
mannahrepps séu enn i byggð um
það leyti sem bókin var i ritun, þá
hlýtur athygli okkar að beinast
mjög að aldamótunum 1100.
Óenitanlega breytir þetta tals-
vert miklu, ef rétt er ályktað. Það
hefur verið talið hingað til, að
tslendingabók sé allra rita elzt á
landi hér, en hér erum við að
komast að þeirri niðurstöðu, að
Landnáma sé eldri.
„Stóru landnámin”
— Er Landnáma sagnarit i
eiginlegum skilningi?
— Ekki upphaflega. Hún verður
ekki sagnarit fyrr en á þrettándu
öld. Eins og hún hefur verið i
frumgerð sinni, — eins og ráðið
veröur af Melabók — hefur hún
veriö bundin við upptalningu á
ákveðnum jörðum i landsfjórð-
ungunum. Hún er nokkurs konar
jaröabók, þar sem getið er ákveð-
inna höfuðbóla.
I siðari hluta ritgerðar minnar
fjalla ég einmitt um texta Land-
námu, reyni að túlka hann og
sýna fram á, hvaða niðurstöður
hægt sé að fá fram, hvaða vitn-
eskju Landnáma geti veitt okkur
um Islenzkt samfélag á þjóð-
veldisöld.
• — Þú myndir kannski vilja lýsa
þvi nánar fyrir lesendum okkar?
— Já. Ég byrja á þvi að athuga
hin svokölluöu stóru landnám.
Mönnum hefur lengi verið
starsýnt á stóru landnámin, eins
og til dæmis það, sem Skalla-
grimur átti I Borgarfirði og Ketill
hængur um Suðurland. Þarna,
eins og viða annars staðar i Land-
námurannsóknum, ruddi Björn
M. Ólsen brautina. Hann sýndi
fram á, að þesssi stóru landnám
væru ekki I Melabók, en aftur á
móti bæði I Sturlubók og Hauks-
bók, og auk þess i Egilssögu.
Þarna sýndist vera samband á
milli þessara þriggja siðasttöldu
bóka, en Melabók var sjálf-
stæðust, og hafði auk þess elztan
texta af þeim öllum. Þar var til
dæmis landnám Skallagrims
miklu minna en i Egils sögu, og
hélt sig innan fjórðungsmarka.
En það er þverbrot á þeim lögum,
sem Ari fróði nefnir, að sami
maðurinn geti átt þingsókn i fleiri
en einum fjórðungi.
Sama er að segja um lándnám
Ketils hængs. Það virðist hafa
verið stækkað á þrettándu öld-
inni.
— Telur þú þá, að lándnámin
hafi yfirleitt raskazt á þrettándu
öld?
— Mörg þeirra hafa áreiðan-
lega gert það. ör vöxtur land-
námanna um það leyti bendir
eindregið til átakanna á Sturl-
ungaöld. Björn M. Ólsen hélt þvi
meira að segja fram, að Snorri
Sturluson hefði samið Egils sögu
meðal annars til þess að þenja út
landnám Skallagrims og sýna
fram á að það næði yfir nokkurn
veginn sama svæiði og goðorð
Snorra sjálfs. Með þessu og ýmsu
öðru benti Björn M. Ólsen á, að
íslendingasögurnar væru oft
nokkuð áróðurskenndar, og að
Landnáma hefði mótazt talsvert
af Sturlungaöldinni.
Samfélagið var
að brej'tast
Það er annars merkilegt um
lándnám Skallagrims, að þar
virðist sitja nokkurs konar hirð,
samkvæmt Sturlubók og Hauks-
bók. Það eru merkismenn hans,
sem hann gefur land, þeir eru
undirsátar hans og nokkurs konar
hirðmenn hans. — En I Melabók,
aftur á móti, virðast þaö einkum
vera þrælar, sem setjast að I
landnámi þess, sem fyrstur nam.
Þannig er með landnám Auðar
djúpúðgu, með alla sina þræla i
kringum Breiðafjörðinn, og
einnig má minna á Geirmund
heljarskinn, sem haföi þræla á
búum, eins og frægt er.
Þetta viröist benda til ákveð-
innar samfélagsþróunar: Þræla-
haldið fer minnkandi, en stór-
bændur eru komnir til sögunnar
með smábændur, sem eru háðir
þeim, — leiglendinga, hjáleigu
bændur. A þréttándu öld er þetta
bersýnilegt. Sturlungar, Hauk-
dælir og Oddaverjar og fleiri stór-
bokkar aldarinnar höfðu I
kringum sig bændur, sem voru
þ^im svo háðir, að nálgaðist
lénsskipulag. Hliðstæð þróun átti
sér stað viðar i Evrópu um þessar
mundir, enda voru Islendingar
ekki einiri heiminum þá, fremur
en nú, og ekki liklegt, að saga
þeirra likjst að einhverju leyti
sögu annarra þjóða.
— Þú neíndir „ritstjóra” Land-
námu fyrr i þessu spjalli.Hverjir
eru þeir helztir?
— Ég tók til athugunar,
hvernig þessir ritstjórar rekja
ættir sinar i þeim gerðum Land-
námu, sem varðveittar eru.
Þessir menn eru Snorri Markús-
son, lögmaður á Melum, dáinn
árið 1313, hann mun siðastur
manna hafa farið höndum um
texta Melabókar. Þá er það
Sturla Þórðarson lögmaður, hann
dó 1284, og Haukur Erlendsson
lögmaður, sem dó árið 1334. Það
er augljóst, að Melabók hefur
langflestar ættrakningar til rit-
stjóra slns, það er eiginlega
nokkurs konar skraut i bókinni.
Sama er að segja um Hauksbók,
þar eru raktar ættir til Hauks
lögmanns úr öllum landsfjórð-
ungum. En i Sturlubók sézt, að
þar er mjög rakið til Sturlunga,
en yfirleitt ekki til Sturlu Þórðar-
sonar sjálfs. Og það sem þar er
sagt, kemur mjög heim og saman
við það sem Sturlunga segir um
yfirráð Sturlunga yfir
goðorðum.
Bæjanöfn og
„óðalshaugar”
Þá fer ég nokkrum orðum um
manna- og bæjanöfn i Landnámu
og tel þau mjög háð hvert öðru, og
óneitanlega talsvert grunsamleg,
þótt erfitt sé að festa hendur á
einstökum dæmum. Hins vegar
ber ég saman bæjanöfn i Land-
námu og nýrri jarðabókum.
Björn Lárusson hefur gert grein
fyrir eignarhaldi jarða i kringum
siöskipti og Magnús Már Lárus-
son hefur sýnt fram á, hvaö telja
má höfuðból á miðöldum
samkvæmt Jónsbók. Jónsbókar-
reglurnar eru að mestu leyti I
Grágás, og þar hétu höfuðbólin
aðalból.
Ef maður rekur saman bæja-
nöfnin i Landnámu og bæjanöfn á
siöari öldum, kemur i ljós, að
nöfn þeirra bæja sem siðar hafa
verið „staðir”, eru hlutfallslega
miklu fleiri en nöfn annarra
bæja.
— Hvað segir það okkur?
— Það bendir eindregið til þess,
að I Landnámu séu einkum dregin
fram stórbýli innan landnám-
anna.
— Varþáekki óðalsréttur
til á Islandi á þjóðveldisöld?
— Jú , það er hafið yfir allan
efa. Hann hefur verið hér við lýði
alla þjóðveldisöldina og raunar
miklu lengur, jafnvel enn þann
dag I dag, að einhverju leyti.
Ég fer nokkrum orðum um
hauga og grafir i ritgerð minni,
og kemst að þeirri niðurstöðu, að
samband sé á milli þeirra og
óðalsréttarins. Forfaðir óðals-
bóndans var gjarna sagður