Tíminn - 20.10.1974, Blaðsíða 29

Sunnudagur. 20. október. 1974
TÍMINN
29
liggja I haugi nálægt bænum, og
það var alla jafna hægt að benda
á haug, þvi til sönnunar, að
ábúandinn, sem jörðina sat
hverju sinni, væri þar i sinum
fulla rétti: Hér hefur ætt min
búið!
Ef við berum saman hinar
ýmsu gerðir Landnámu, kemur i
ljós, að haugsögnunum fjölgar,
eftir þvi sem gerðirnar yngjast.
Það bendir til þess, að nokkur
hreyfing hafi verið á eignarhaldi
á jöröum um þetta leyti, og að
menn hafi þurft að gripa til haug-
sagna til þess að sanna mál sitt.
— Er slik trú á „óðalshauga”
þekkt viðar en hér á landi?
—Já, sjálft orðið er úr norskum
lögum, en i Noregi áttu óðals-
menn að geta rakið eign ættar-
innar á viðkomandi óðali „til
haugs ok til heiðni”. Trú á hauga
og haugbúa hefur verið snar
þáttur i heiðinni trú, enda er
norsku kirkjunni meinilla við
hana.
Hefur hlutur
Haralds hárfagra
ekki verið gerður
of stór?
— Gerir þú ekki Haraldi
hárfagra skil i ritgerð þinni, svo
rikan þátt, sem hann á að hafa átt
i landnámi íslands?
— Ég ræði dálitið um hann
undir lok ritgerðarinnar. Eins og
allir vita, þá hefur það lengi verið
sagt, að landnámsmenn Islands
hafi flúið hingað undan ofriki
Haralds, af þvi að þeir hafi ekki
getað unað þvi ófrelsi sem hann
bakaði mönnum.
Þessi söguskoðun er ákaflega
rik, ekki aðeins i Landnámu,
heldur er hún líka i Islendinga-
sögunum, mörgum hverjum, og
virðist siður en svo fara minnk-
andi eftir þvi sem liður a
þrettándu öldina.
— En eru svo ýkjamiklar
öruggar heimildir um Harald?
— Yfirleitt eru þær nú heldur
magrar. Sarnkvæmt frásögn Ara
fróða hefur Haraldur verið uppi i
kringum 870. Við höfum að visu
nokkur dróttkvæði um Harald,
sem vel geta verið sönn og rétt, en
annars eru það einkum Ari og
Landnáma, sem geta hans. Ég
athugaði þá staði I Landnámu,
þar sem sagt er, að menn
hafi flúið undan ofriki þessa
fræga Noregskonungs.
Ég gat ekki betur séð, en að
þessar frásagnir séu uppruna-
legar I Landnámu. Þeim er dreift
svo vitt um landið, að mjög
verður að teljast óliklegt að það
hafi verið sett svo viða inn, eftir
á. Jafnvel þótt maður taki burt
allar þær greinar, sem hugsan-
lega gætu verið yngri innskot,
komin úr íslendingasögum , þá
stendur samt heilmikið eftir af
slikum frásögnum um Harald
hárfagra.
En jafnvel þótt allar þessar
frásagnar Landnámu séu
upprunalegar og engin þeirra
siðari tima innskot, þá er það
samt ekki neinn lokadómur um að
þær séu dagsannar. Sé það rétt,
sem Ari fróði telur, að Haraldur
hafi verið uppi i kringum 870, og
sé það lika rétt, að Landnáma sé
rituð einhvers staðar nálægt
árinu 1100, þá eru þar fullar tvær
aldir á milli, og það getur margt
skolazt til á skemmri tima.
— Þú telur þá, að þetta verði
hvorki sannað né afsannað?
— Já. Aftur á móti finnst mér
liklegt, að þessar þrálátu sagnir
um að menn hafi flúið Noreg
undan ofriki Haralds hárfagra,
endurspegli deilur á milli
islenzkra höfðingja og Noregs-
konungs um það leyti, sem
Landnáma var rituð. Getur ekki
veriö, að Ari fróði sé með frásögn
sinni um landaura að reyna að
slétta úr misklið? Friðurinn er
mikið aðalsmerki á Islendinga-
bók. Þar er viða talað um frið —
all^ionar frið. Frið á milli þjóða,
frið á milli einstaklinga.: Ef vér
slitum i sundur lögin, þá slitum
vér og i sundur friðinn. Ari er vel
kristinn maður, skrifar að ráði
biskupa, og rekur áróður fyrir
friði, en friöur er mjög áberandi i
kristnum hugmyndaheimi um
þessar mundir.
Klausan um land-
námseldinn er vægast
sagt tortryggileg
Auðvitað verður það ekki
sannað, svo að óyggjandi sé, að
frásagnirnar um deilur Haralds
hárfagra og landnámsmanna
Islands eigi fyrst og fremst rætur
að rekja til deilna,sem uppi voru
hér um það leyti sem Landnáma
var rituð, en sú tilgata er að
minnsta kosti ekki óliklegri en að
hér sé um að ræða nákvæmar
frásagnir af atburðum, sem
gerðust um 870, meira en tveim
öldum fyrr. Við vitum, að
samningurinn um landaura var
gerður á elleftu öld, og það er
nokkurn veginn vist, að urgur
hefur verið i islenzkum höfðingj-
um yfir þeim skatti. Það er
jafnvel óliklegt annað en að
þeirrar óánægju verði einhvers
staðar vart.
Þegar við athugum það, sem
sagt er um Harald hárfagra og
ofrlki hans, er vert að gefa orðinu
ofrlki sérsakan gaum. Þetta er
ákaflega merkilegt orð á mið-
öldum, það hefur haft mjög
siöfræöilega merkingu, en ofriki
er sérlega ókristilegt hugtak á
þessum tima. 1 Elúcidarius er
talað um sjálfan Satan, sem viö-
hefur ofriki. Hér eru vafalaust á
ferðinni áhrif frá þeim siöferðis-
hugmyndum, sem kristnir menn
höfðu á þessum tima, og ber
trúlega keim af ritum Agústin-
usar kirkjuföður um guðsrikið og
riki djöfulsins, sem sifellt berjast
um yfirráðin.
Annaö atriði er, sem mjög er
merkilegt. Það er sagt, að
Haraldur hárfagri hafi sætt menn
á, að þeir skyldu taka sér svo
stórt land, sem þeir gætu farið
eldi um með skipverjum sinum á
einum degi. Þessi frásögn er
hvergi nema I Hauksbók, það er
að segja yngstu gerö Landnámu,
sem til er. Þessi klausa um land-
námseldinn hefur areiðanlega
ekki staðið i Melabók, og hún er
satt að segja illskiljanleg, eins og
hún verður nú lesin i bókinni.
Nú vitum við, að Hauksbók er
gerö af embættismanni norsku
krúnunnar, manni, sem trúlega
hefur setið i rikisráðinu norska,
Hauki Erlendssyni, lögmanni.
Liklegt er að þessi frásögn eigi
rætur að rekja til konunghollustu
Hauks, enda fæ ég ekki séð,
hverja Haraldur harfagri á að
hafa sætt, þar sem hann situr úti i
Noregi, en landnámsmenn
farnir að bitast um bitana hér
uppi á tslandi.
— Þú sagði, að klausan um
landnámseidinn væri litt skiljan-
leg. I hverju liggur það?
— Eins og dr. Jakob Benedikts-
son hefur bent á i Landnámuút-
gáfu sinni, virðist textinn vera
óheill, þarna i Hauksbók: það
virðist blátt áfram vanta inn i
hann. I kringum 1930 spreyttu
Sviar sig á þvi að þýða þennan
texta á sænsku. Þá varð aö þýða
eldana sem reykelda, — það
skyldi gera reyk á einum stað en
eld á öðrum. A 17. öld gera bæði
Björn Jónsson á Skaröáa og
Þórður Jónsson i Hitardal
tilraunir i þá átt að leiðrétta
þennan texta svolitið, skjóta inn I
hann smáorðum og hnika til
oröum, svo að textinn verði
dálitið samfelldari. En i Melabók
hefur þessi klausa um landnáms-
eldinn aldrei staðið.
Hvað um
sannleiksgildið
— Nú væri gaman að spyrja um
eitt, sem okkur Islendingum er
löngum hugleikið: Sannleiks-
gildið. Hversu mikið er raunveru-
legt sannleiksgildi Landnámu?
— Landnáma er auðvitað traust
heimild um hugmyndir manna á
þeim tima sem hún var rituð. —
Þær hugmyndir sem menn höfðu
þá um landnám Islands. Hins
vegar er oftast nærri ógerningur
að komast að raun um, hvort hún
segir rétteða rangtfrá atburðum.
Þar skortir okkur aðrar heimildir
til þess að bera saman við hana,
hún er ein til frásagnar. Margt
sem i Landnámu stendur ber þó
keim af trúarhreyfingum aldar-
innar og sver sig líka i ætt lærðra
rita á miðöldum. Þó er vitanlega
ekki loku fyrir það skotið, að
sumar frásagnir hennar séu
sagnfræðilegar staðreyndir. Það
er mjög mikið verk, sem islenzkir
sagnfræðingar eiga fyrir
höndum, að bera saman texta
Landnámu, bæði innbyrðis, innan
hverrar gerðar hennar og
sömuleiðis að bera gerðirnar
saman.
• — Getur þú bent á einhverja
sérstaka frásögn Landnámu, sem
rekja má beint til trúarhugmynda
manna á þessum tima?
— Já,við skulum aðeins lita á
frásögnina um konuna á Snæfells-
nesi, sem sat úti á stóli og laðaði
að gesti, en inni stóð hlaðið mat-
borð. Lik frásögn er i Landnámu
um mann norður i Skagafirði,
sem veitti ferðamönnum mat.
Þetta efni er alkunnugt úr helgi-
sögum frá miðöldum, og nægir að
benda á heilagan Alexius, en
frásögnin af honum var þýdd á
islenzku á tólftu öld. Þar er faðir
Alexiusar látinn hafa úti stand-
andi þrjú borð með mat og laða
fátæka að, til þess að gefa þeim
að borða.
óðalsréttur,
aðalból og
leiguból
— Þú nefndir áðan óðalsréttinn.
Það væri gaman að heyra meira
um hann.
— Já. Ég tek til athugunar þær
lagagreinar, sem til eru i Grágás
um þetta efni, en sú ágæta bók er
til I mörgum handritum frá þjóð-
veldistima, og þeim ekki öllum
eins, en þó svipar þeim mjög
saman. Þar kemur fram i erfða-
rétti, að gerður er greinarmunur
á aðalbóli og leigubóli. Þetta
kemur fyrir i elzta Grágásar-
handriti, sem til er, en það er með
allra elztu handritum, sennilega
frá þvi um miðja tólftu öld.
Auðséð er á lögunum, að mjög
hefur verið reynt að halda
þessum aðalbólum innan
ættanna, i karllegg. Dætur erfðu
leiguból, en synir aðalból meðan
til eru. I lögum um fjárvarð-
veizlu fyrir ómynduga er enn-
fremur talað um, að ekki megi
selja aðalból, heldur skuli selja
leigubólin á meðan þau nægi fyrir
skuldum. En sé aðalból samt sem
áður selt, skuli hinn ungi maður
hafa rétt til þess að brigða þá
jörð til sin aftur, samkvæmt
landabrigðaþætti Grágásar.
Þá kemur einnig fram, að
höfuðbólin virðast vera bundin
við fjórðungana. Ef um er að
ræða auðæfi eftir látinn mann, þá
skal flytja þau i þann fjórðung,
þar sem aðalbólið er. Þarna sézt,
hversu mikla þýðingu fjórðung-
arnir hafa haft i sambandi við
jarðeignir, og jafnframt kemur
það upp um af hverju Landnamu
var skipt eftir fjorðungum.
Viðfangsefnið
er heillandi
— Ég mætti kannski spyrja þig
að lokum, hvernig þér hafi fundizt
að glima við sjálfa Landnámu?
Var þetta gaman?
— Já, vissulega var hún
skemmtilegt viðfangsefni, og ég
vona að ég sé ekki búinn að bita
úr nálinni með hana, enda er hún
mikið rit, og vonandi verða fleiri
en ég til þess að rannsaka hana.
Hún er áreiðanlega grundvallar-
rit um isienzka þjóðveldistimann.
—-Tók þetta ekki langan tima hjá
þér?
— Ég var i alvöru íarinn aö
glima við verkið árið 1969, en
hafði reyndar lagt nokkur drög að
þvi áður. Það má þvi segja, að ég
hafi unnið að þessu siðast liðin
fjögur til fimm ár, það er að segja
á veturna, en á sumrum hef ég
unnið að fornleifarannsóknum
hér á Islandi á vegum Þjóðminja
safnsins. Sumurin 1971 og 1972
rannsakaði ég Sámsstaði i
Þjórsárdal. Það varð mér
óneitanlega nokkur hvati til þess
ab taka Þjórsárdalinn inn i þessa
athugun mina á Landnámabók.
—VS
FRAMAN: \
Saab 68/73
Benz 200 D/ 220 D/
250 D, 68/73
Benz 200 D, 220 D,
250 D, 62/67
AFTAN:
Saab 68/73
Chevrolet Nova 68/73
Chevrolet Malibu 64/67
Dodge Dart 63/73
Cortina 1300-1600 68/70
Plymouth Fury 65/70
KONI
löggdeyfar
nvkomnir
ÁRMÚLA 7 - SÍMI 84450
TRABANT UMBOÐIÐ
INGVAR HELGASON
Vonarlandi v/Sogaveg, símar 84510 og 84510
Vörumarkaðurinn hf
lÁRMÚLA 1 A : SÍAAI86-1 12