Tíminn - 22.11.1974, Qupperneq 10

10
TÍMINN
Föstudagur 22. nóvember 1974.
Föstudagur 22. nóvember 1974.
TÍMINN
11

mmm
tmm.
'mek
orBið hér að meðaltali tut.ugu
eldgos á öld. Þetta eru eyðingar-
öfl, sem ekki er á mannlegu valdi
að stöðva, þótt reynt sé eftir
mætti að bæta eftir á úr þvi tjóni
sem þau valda. Hins vegar getum
við að talsveröu leyti fyrirbyggt
og dregið úr skemmdum af
völdum vatns og vinda. Og ein er
sú orsök gróðurskemmda, sem
hér hefur ekki verið talin með, en
er algerlega á okkar valdi að
koma í veg fyrir, en það er
gróðurrýnun og skemmdir af
völdum ofþrengsla í högum.
Verður það mál gert að umtals-
efni i næsta kafla.
Gróðurnýting
Gróðurvernd er fyrst og fremst
fólgin i þvi að fyrirbyggja að
gróður sé nýttur umfram beitar-
þol. Að þvi marki er beit ekki
skaðleg fyrir plönturnar, en
ofbeit leiðir til gróðurrýrnunar,
sem getur orðið upphaf gróður-
eyðingar af völdum vatns og
vinda. Fullur árangur næst ekki
af landgræðslustarfinu, og land-
græðsluféð kemur ekki að fullum
notum, nema tryggð verði hófleg
gróðurnýting i landinu.
A undanförnum árum hefur
verið unnið að þvi að kanna
beitarþol landsins. Er það verk
vel á veg komið, bæði gróður-
kortagerð og aðrar nauðsynlegar
rannsóknir, þótt enn hafi landið
allt ekki verið kannað. Þessar
rannsóknir hafa leitt i ljós, að
vlöa um land er ofbeit, einkum á
hálendinu. Þó mun að sjálfsögðu
ekki liggja fyrir töluleg vitneskja
um hve viðtæk ofbeitin er, fyrr en
allt landið hefur verið kortlagt.
En svör heimamanna við
spurningum landgræðslunefndar
um nýtingu gróðurs i hverri sýslu
voru mjög i samræmi við niður-
stöður rannsóknanna, þótt þeim
bæri ekki algerlega saman,
frekar en vænta mátti.
í ljós kemur, að aðeins i þremur
sýslum er gróður ekki talinn
fullnýttur, i ellefu er hann talinn
fullnýttur, en ekki ofnýttur, i sjö
fullnýttur á láglendi, en ofnýttur
á hálendi og i tveimur er hann tal-
inn ofnýttur bæði á láglendi og
hálendi.
t niu sýslum er þannig ofbeit,
litil eða mikil, en aðeins i þremur
sýslum er beitiland talið vera
aflögu. Það er i Dalasýslu og
Vestur- og Norður-Isafjarðar-
sýslum, en i engri þessara sýslna
er viðáttumikið beitiland. Sam-
kvæmt 'þessu má færa býsna
sterk rök fyrir þvi, sem áöur
hefur verið sagt, að beitiland
skorti fyrir talsverðan hluta
þessa bústofns, sem nú er i
landinu.
Talið er, að gróðurrýrnun af
völdum ofnýtingar sé mikil eða

‘Jiam

Ingvi Þorsteinsson magister
skrifar um gróðureyöingu,
gróðurvernd og landgræðslu.
t þessari grein verður skýrt frá
helztu niðurstöðum þeirrar könn-
unar, sem Landgræðslu- og land-
nýtingarnefnd lét gera á ástandi
gróðurs og jarövegs i landinu. I
þeim tilgangi var leitaö til fjöl-
margra stofnana, sem um þessi
mál fjalla og heimamanna,
þ.e.a.s. búnaðarsambanda og
gróðurverndarnefnda i hverri
sýslu. Var fyrst og fremst leitað
upplýsinga um eftirtalin atriði:'
Gróöur- og jarðvegseyðingu,
stærð gróðurlendis og nýtingu
þess, jafnvægi milli eyðingar og
uppgræðslu og möguleika til
ræktunar haglendis.
Það kom i ljós, eins og vænta
mátti, að miklu meira er vitað um
gróður á hálendi en á láglendi,
bæði um stærð gróins lands og
beitarþol þess. Eins og áður hefur
verið getið, hafa um 3/5 hlutar
hinna islausu svæða landsins
verið kortlagðir, og m.a. allt
miöhálendið. Hálendið hefur
verið látið sitja i fyrirrúmi, af þvi
að þar er gróður og jarðvegur
viökvæmastur og gróðureyðing
örust. En jafnframt er hálendið
aðal sumarbeitiland sauðfjárins.
Þó hefur verið lokið við að kort-
leggja láglendi i Borgarfjarðar-
sýslu og Austur-Skaftafellssýslu,
og verður nú lagt kapp á að hraða
þeirri vinnu i öllum sýslum.
Eins og gefur að skilja var ekki
unnt að afla tölulegrar vitneskju
nema um fá af þeim atriðum, sem
leitað var svara við, t.d. viðáttu
sandfoks- og uppblásturssvæða I
hverri sýslu, hve mikið landbrot á
sér stað, um stærð ræktanlegs
lands o.s.frv. Það hefði krafizt
lengri tima en nefndin hafði til
umráða og var þvi gripið til þess
ráðs að gefa þessum atriðum
einkunn i hverri sýslu. Hvers
konar gróðureyðing og rýrnun
var þannig metin i 4 flokkum:
engin, nokkur, mikil, mjög mikil
og hröð. Sömu flokkar voru
notaðir fyrir ræktunarmöguleika,
nýting var metin eftir þvi, hvort
gróður var talinn vannýttur,
hóflega nýttur eða ofnýttur og
gróðurjafnvægi eftir þvi, hvort
gróður i sýslunni i heild var talinn
I framför, i jafnvægi eða i
hnignun. Reynt var að fram-
kvæma þessa einkunnargjöf á
þann hátt, að hver tegund
eyðingar hefði jafnt vægi eða
gildi.
Þetta er að visu gróf flokkun, en
hún á engu að siður að geta gefiö
visbendingu um, hve mikil
gróðureyðingin er i hveri sýslu,
um nýtingu og ástand gróðurs og«
þá möguleika til úrbóta, sem fel-
ast i ræktun og hagabótum.
Vissulega hefði verið betra að
hafa meiri tölulegar upplýsingar
við gerð landgræðsluáætlunar-
innar og vonandi verður þess ekki
langt að biða, að þær liggi fyrir.
Jarðvegs- og
gróðureyðing
Vindurinn er án efa það afl,
sem veldur mestri jarðvegs- og
gróöureyðingu hér á landi. Verði
gróður of veikbyggður eða gisinn,
t.d. af völdum ofbeitar, nær
vindurinn tökum á jarðveginum
og feykir honum burt. En
islenzkur jarðvegur er mjög laus i
sér og fokgjarn m.a. vegna
mikillar gosösku. Sandfok getur
valdið gifurlegu tjóni, bæði með
þvi að fjúka yfir ög kæfa plönt-
urnar i nærliggjandi gróður-
lendum og með þvi aö sverfa
plönturnar og drepa þær þannig.
Vatn á einnig drjúgan þátt I
gróöureyingunni og veldur senni-
lega meira tjóni en virðist i fljótu
bragði. Það er einkum i bratt-
lendi, sem vatnið grefur sér far-
vegi, og fáar plöntur eru betur til
þess fallnar að koma i veg fyrir
slikar skemmdir en tré. og
runnar. Vatnsgröftur er oft fyrsta
stigið i viðtækum gróður-
skemmdum, af þvi að þar sem
myndast sár i gróðurbreiðuna,
nær vindurinn taki á jarð-
veginum. Þvi veikari sem
gróðurinn er þvi auðveldara
gengur þetta fyrir sig. Það er oft
dýrt og erfitt að stöðva landbrot
af völdum fallvatna.
Ýmsir aðrir eyðingarvaldar
eru fyrir hendi, en ætla má, að
maðurinn sjálfur sé að verða sá
virkasti af þeim með stórfram-
kvæmdum og auknum kröfum til
landrýmis i ýmsum tilgangi.
1 töflunni hér á eftir er sýnt
hvernig gróðureyðingin var
metin i sýslum landsins. 0 táknar
enga, 1 nokkra, 2 mikla og 3 mjög
mikla og hraða eyöingu.
Eins og vænta mátti er sandfok
og uppblástur langstærsti þáttur
gróöureyðingarinnar. Enda þótt
Landgræðslunni hafi oröið vel
ágengt i báráttunni viö sandfokið
viöa um lknd, er það enn fyrir
hendi i sextán sýslum og mikið
vandamál i átta þeirra (3).
Upplástur gróins lands er i
átján sýslum og mikill i sex
þeirra (3). Aðeins i tveimur
sýslum, Dalasýslu og Stranda-
sýslu er ekki getið um sandfok né
uppblástur svo að nokkru nemi.
Þetta sýnir, hve alvarlegt vanda-
málið er i raun og veru og að viða
þarf að gera stórátak til þess að
draga úr áhrifum þessara
eyðingarvalda. Hafa verður I
huga, að það, sem nú er viða
flokkað sem nokkur (1), en ekki
mikill uppblástur, getur fljótt
aukizt að vöxtum við versnandi
tiðarfar eða við ógætilega
meðferð og óhóflega nýtingu
gróðursins.
Eyðingar af völdum landbrots
er getið i fjórtán sýslum og sem
all mikils (2) vandamáls i þremur
þeirra.
Engin sérstök löggjöf er til um
heftingu landbrots og varnir gegn
ágangi vatna nema það, sem er i
vatnalögum frá 1923. Vegagerð
rikisins hefur til þessa gert til-
lögur til Alþingis um nauðsyn-
legar fjárveitingar i þessu skyni,
og hefur sú stofnun oftast annazt
framkvæmdir og lagt til fag-
þekkingu. 1 áliti Landgræðslu-
nefndar er lögð fram tillaga um
frumvarp til laga um þetta efni.
önnur eyðing, þ.e. tap á
gróöurlendi af öðrum völdum en
vatns og vinda, er talin vera i sex
sýslum. t Gullbringu- og Kjósar-
sýslum einkum vegna þéttbýlis
og verklegra framkvæmda. t
Norður-tsafjarðarsýslu er tap á
gróöurlendi vegna vegagerðar
talið vera tilfinnanlegra en I
öörum sýslum vegna land-
þrengsla. Að öðru leyti eru
gróðurskemmdir meðfram
vegum ekki teknar með i þessari
úttekt, þvi að samkvæmt lögum
er Vegagerð rikisins skylt að
græða að nýju það land, sem
spillist vegna vegagerðar. Og
verður að telja, að Vegagerðin
hafi rækt þessa skyldu vel undan-
farin ár.
1 Múlasýslum valda hreindýr
oft nokkrum skemmdum á
gróðurlendi i byggð á veturna. t
Vestur-Skaftafellssýslu vinnur
gæs árlega mikið tjón á graslendi
bæði i byggð og á hálendi, svo og
grasmaðkur með vissu árabili.
Ekki eru taldir fleiri orsaka-
valdar að árlegri gróður- og
jarðvegseyðingu i þessari úttekt.
En vissulega eru orsakir
eyðingarinnar fleiri. Eldgos,
skriðuföll, framhlaup jökla og
jökulhlaup hafa valdið gifurlegu
tjóni á gróðri, enda má minnast
þess, að siðan land byggðist, hafa
Allt er hljótt og kyrrt, og andvarinn rfslar hóglega I grasinu — I fjarlægð fjöll og jöklar. Hin frjálsa náttúra er auður, sem ekki verður
metinn til fjár, en er samt sem áður manninum meira virði en allt, sem forgengilegt er.
Gróið land skilar einnig beinum arði. Hér er Húnvetningur með fjárrekstur, en niðri á bakkanum eru hestar á beit.
mjög mikil (3) i tveimur sýslum, i
átján sýslum er hún nokkur eða
mikil, en I þremur sýslum er
engin gróðurrýrnun af þessum
völdum. Sú rýrnun, sem verður af
völdum ofbeitar, er fólgin i þvi, að
með timanum hverfa beztu
beitarplönturnar, gróðurinn
gisnar, og uppskera minnkar.
Þessum áhrifum hefur verið
miklu minni gaumur gefinn en
sjálfri eyðingunni, en enginn vafi
er á, að geysileg rýrnun hefur
orðið á landsgæðum af þessum
sökum 'siðan land byggðist.
Slik rýrnun leiðir ekki ævinlega
til gróður- og jarðvegseyðingar,
en er mjög oft undanfari hennar.
Tæknilega er hægt að snúa
dæminu við, stöðva gróðurrýrnun
og auka gróður þessara svæða
með áburðardreifingu. En það er
ekki hagkvæmt né fjárhagslega
framkvæmanlegt að gera þetta á
öllu þvi landflæmi, sem um er að
ræða. Og á hálendi er sú aðferð
ekki æskileg. Eina skynsamlega
leiöin er að létta beitarþunganum
af sliku landi, ekki aðeins niður að
þeim mörkum, sem svara til
beitarþols, heldur enn meira, á
meðan gróðurfarið er að batna og
styrkjast.
Um gróðurjafnvægi i landinu er
það að segja, að i tveimur sýslum
er gróður I heild talinn vera á
uppleið, þ.e.a.s. uppgræðsla af
náttúrunnar og manna völdum er
þar meiri en eyðing. I átta sýslum
er jafnvægi, en i þrettán sýslum
er gróður talinn vera á
undanhaldi.
Ræktunarmöguleikar
Þær niðurstöður, sem hér hafa
verið raktar um nýtingu >rýrnun,
eyðingu og jafnvægi, eða frekar
jafnvægisleysi gróðurs i landinu,
tala sinu máli, og þær eru vissu-
lega ekki nógu hagstæðar. t nær
öllum sýslum landsins er þörf
einhverra landgræðsluaðgerða til
þess að stöðva eyðingu, og
stórátak þarf til a.m.k. i niu
þeirra. t ellefu sýslum er gróður-
lendi fullnýtt. Þar þarf fljótlega
að rækta bithaga til þess að hægt
sé að auka bústofn á næstu árum
og áratugum. 1 niu sýslum er
beitiland ofnýtt og þar þarf nú
þegar að rækta bithaga til þess að
koma i veg fyrir gróður-
skemmdir.
Á þessu sést, að stórfelldrar
ræktunar er þörf og væri nú fróð-
legt að sjá, hvernig háttar til um
ræktunarmöguleika i sýslum
landsins.
Tölurnar tákna: 0 — engir, 1 —
litlir, 2 — verulegir, 3 — miklir
möguleikar til haglendis. (Tafla
— Ræktunarmöguleikar).
Það skal tekið fram, að hér er
ekki talið ræktanlegt land á
hálendi, þ.e.a.s. ofan 3-400 m
hæðar. Einkunnagjöfin er að
nokkru leyti byggð á mati, en
einnig á mælingum, sem gerðar
voru á flatarmáli gróins lands.
t ljós kemur, að viðast er nægt
land, sem hentar a.m.k. til
þeirrar ræktunar, sem nauðsyn-
leg er til að bæta bithaga. 1 sextán
sýslum eru slikir möguleikar
miklir, I fjórum verulegir, en
litlir i þremur sýslum.
Svo vel vill til, að þar sem
ræktunarmöguleikarnir eru
mestir, er þeirra einnig mest
þörf. Má þar nefna Árnes-, Rang-
árvalla-, Vestur-Skaftafells- og
Þingeyjarsýslur, þar sem einna
mest sandfok og uppblástur er i
landinu. Ennfremur Borgar-
fjaröar-, Húnavatns- og Skaga-
fjarðarsýslur, þar sem þrengst er
i högum, ásamt Árnes- og
Rangárvallasýslum. Það skal
tekiö fram, að i mörgum sýslum
hefur þegar verið unnið stórátak i
ræktun haglendis með framræslu,
áburði, ræktun ógróins lands
o.s.frv.
Það verður varla sagt, að þjóð,
sem á slika varasjóði sé á flæði
skeri stödd.
Hvers vegna
gróið land?
Uppgræðsla landsins mun kosta
gifurlegt fé, og það er vonlegt, að
sú spurning vakni, i hvaða
tilgangi hún sé gerð. Svarið
virðist augljóst, en þó er oft eins
og menn leggi of þröngan skilning
I markmið uppgræðslunnar.
Þaö fer naumast milli mála, að
megintilgangurinn er sá að hafa
arð af landinu, búfjárafurðir af
beitilandinu, trjávið úr skógunum
o.s.frv. En gróður gegnir einnig
öðru hlutverki, sem er ekki siður
mikilvægt. Hann kemur i veg
fyrir, að jarðvegur eyðist, hann
er snar þáttur i jarðvegsmyndun
og gerir þannig landið frjó-
samara og betra. Gróður stuðlar
að betri vatnsbúskap i landinu
með þvi að jafna vatnsrennsli og
draga úr flóðahættu. Tré og
runnar bæta veðurfar og veita
skjól, sem ekki er vanþörf á i
okkar vindbarða landi.
Gróður fegrar og bætir mann-
lifiö, um það þarf enginn að efast.
Nútímamaðurinn leitar út i
náttúruna, þegar þrengslin,
hávaðinn og streitan keyra úr
hófi, og hann fer þangað, sem
gróðurinn veitir bezt skilyrði til
endurnæringar. Þörf mannsins
fyrir gróður og útivist verður
sifellt meiri með vaxandi þéttbýli
og hraða, og það verður að ætla
honum landrými i þessu skyni.
Það er auðvelt að meta þessá
þýðingu gróðurs fyrir þjóðfélagið
I beinhörðum peningum, þvi að
hún er fólgin i betri likams- og
geöheilsu og meiri vinnuaf-
köstum hvers einstaklings.
Af þessum og eflaust fleiri
ástæðum er uppgræðsla tslands
ekki einkamál neinnar einstakrar
stéttar eða hóps manna, heldur
velferðarmál allra, sem i landinu
búa.
Hér verður látið lokið þessu
skrifum um Landgræðsluáætlun,
1975-1979. Hefur þó ekki verið
fjallað um alla þætti hennar,
ástand skóglendis viðs vegar um
land, landnýtingu i viðtækasta
skilningi, frumvörp til laga og
lagabreytinga o.s.frv. Ef til vill
finnur einhver hvöt hjá sér til að
gera þvi efni skil.
Það var ætlunin að reyna að
varpa ljósi á orsakir og tilgang
áætlunarinnar, þvi að hún þarf
um langa framtið á beinum og
óbeinum stuðningi allra lands-
manna að halda. Áætlunin er
aöeins einn áfangi á langri leið að
þvi marki að græða að nýju það
land, sem orðið hefur örfoka,
siöan búseta hófst. Þar er raunar
um að ræða 25-30 þúsund ferkiló-
metra lands og er engan veginn
vist, að það sé framkvæmanlegt
né hagkvæmt að setja markið svo
hátt. En á þessu stigi skiptir
mestu, að menn geri sér ljóst, hve
mikið og brýnt verkefni það er að
stöðva landeyðingu og hef ja land-
vinninga.
LANDEYÐING
Sýslur Sandfok
Gullbringusýsla 1
Kjósarsýsla 0
Borgarfjarðarsýsla 0
Mýrasýsla 2
Snæf. og Hnappadalss. 0
Dalasýsla 0
A-Barðastrandarsýsla 0
V-Barðastrandarsýsla 3
V-lsafjafrðarsýsla 1
N-tsafjaröarsýsla 1
Strandasýsla 0
V-Húnavatnssýsla 1
A-Húnavatnssýsla 1
Skagafjarðarsýsla 1
Eyjafjarðarsýsla 0
S-Þingeyjarsýsla 3
N-Þingeyjarsýsla 3
N-Múlasýsla 1
S-Múlasýsla 1
A-Skaftafellssýsla 2
V-Skaftafellssýsla 3
Rangárvallasýsla 3
Arnessýsla 3
Upp-
blástur
Landbrot
RÆKTUNARMÖGULEIKAR
Sýslur
Gullbringusýsla
Kjósarsýsla
Borgarfjaröarsýsla
Mýrasyála
Snæf. og Hnappadalss.
Dalasýsla
A-Baröastrar.darsýsla
V-Baröastrandarsýlsa
V-lsafjarðarsýsla
N-tsafjarðarsýsla
Strandasýsla
V-Húnavatnssýsla
A-Húnavatnssýsla
Skagafjarðarsýsla
Eyjafjarðarsýsla
S-Þingeyjarsýsla
N-Þingeyjarsýsla
N-Múlasýsla
S-Múlasýsla
A-Skaftafellssýsla
V-Skaftafellssýsla
Rangárvallasýsla
Árnessýsla
Gróiö land
ógróið land