Tíminn - 16.03.1975, Qupperneq 20

20
TÍMINN
Sunnudagur 16. marz 1975.
HtJSIÐ HEITIR GARÐBÆR og
stendur i Hafnarfjarðarhrauni
norðvestanverðu, örskammt frá
landamörkum Hafnarfjarðar og
Garðahrepps, en Hafnarfjarðar-
megin þó. Hér er umhverfi svo
fagurt að undrum sætir. Skjólsæl-
ir bollar og djúpar hvilftir skipt-
ast á við margvlslega lagaðar
hraunstrýtur og álfaborgir. Þetta
er niðri undir sjó, og hraunið á
bakvið skýlir fyrir norðanáttinni,
en til suðurs og suðvesturs er opið
og óvarið fyrir veðrum himinsins.
Hér býr Jökull Jakobsson rit-
höfundur með konu sinni og syni.
Ilér hafa þeir orðið til, útvarps-
þættirnir, sem við hlustuðum á I
fyrrasumar, okkur til stórrar
ánægju, og hver veit, nema að hér
sé nú I sköpun eitthvert það lista-
verk, sem lengi verður I minnum
haft. Um það er þó bezt að tala
varlega á þessu stigi málsins, —
fæst orð hafa minnsta ábyrgð.
Jökull tók þvi vel, þegar blaða-
maður frá Timanum bað hann um
viðtal, og góður var hann heim að
'sækja, eins og vænta mátti. Fund-
um okkar bar saman á björtum
og fallegum útmánaðadegi, og
samtalið hófst eitthvað á þessa
leið:
Myndskreyttar
skáldsögur —
morandi af slettum!
— Varstu ungur, þegar þú byrj-
aðir að skrifa, Jökull?
— Þegar ég var innan við tiu
ára aldur skrifaði ég skáldsögur i
mörgum heftum, að visu ekki
þykkum. Þær voru myndskreytt-
ar, þar var útlendum orðum slett
miskunnarlaust, en þýðingar og
athugasemdir neðanmáls. Þetta
voru sem sagt miklar alvörubók-
menntir, enda er fólki venjulega
mikil alvara með allt, sem það
segir og gerir á þessu aldurs-
skeiði. Seinna, þegar farið er að
„skrifa til að lifa”, — þegar rit-
störf eru orðin atvinna — þá er
það atvinnan, sem er bláköld al-
vara, en aftur á móti ekki eins
vist að allt, sem á pappirinn er
fest, sé skrifað i römmustu al-
vöru.
Þegar ég var i Landakots-
skólanum, skrifaði ég nokkrar
verðlaunaritgerðir undir hand-
leiöslu fröken Guðrúnar, eins og
viö krakkarnir kölluðum hana
alltaf, en húnkenndi þar islenzku,
og er bezti kennari, sem ég hef
nokkurn tima haft. Hún vakti
áhuga okkar á Islendingasögum,
stil þeirra og persónusköpun. —
Hafi ég einhvern tima lært eitt-
hvað I þeirri list að skrifa, þá
lærði ég það hjá henni.
Svo missti ég alveg þennan litla
hæfileika, sem ég hafði öðlazt íil
þess að skrifa, og var ekki sendi-
bréfsfær i mörg ár. Það var ekki
fyrr en ég var orðinn sautján ára,
sem andinn kom yfir mig aftur,
eins og hellt væri úr fötu. Þá
skrifaði ég skáldsögu i einni strik-
lotu, og það var náttúrlega ekki
að sökum að spyrja, mér fannst
þetta vera svo merkilegt verk, að
það ætti erindi til almennings.
Sfðan var gengið á milli útgef-
enda, en jafnskjótt og þeir heyrðu
aldur höfundarins, skiluðu þeir
handritinu ólesnu, allir nema
Ragnar i Smára. Hann gleypti við
þvi, og bókin var komin út fyrir
jól, og þá fannst höfundinum hann
heldur betur vera maður með
mönnum.
Þessi fyrsta bók min fékk frem-
ur hlýjar viðtökur hjá ritdómur-
um, en vera má, að æska höfund-
ar hafi valdið þar einhverju um.
Ég var auðvitað hinn glaðasti,
enda hafði ég þegar ákveðið að
gerast rithöfundur. Mér voru enn
ekki ljósir þeir örðugleikar, sem
fylgja þessu lifsstarfi. Fyrsta
bókin hafði komið nokkurn veginn
þjáningalaust. Það átti eftir að
breytast, heldur en ekki, og mér
er mjög til efs, að ég hefði nokk-
urn tima lagt út á þessa braut, ef
ég hefði vitað, hvað þar beið min.
— Hvert var efnið I þessari
fyrstu bók þinni?
— Hún hét Tæmdur bikar, (og
hugsazt getur, að hún sé enn fá-
anleg hjá fornsölum). Nafn henn-
ar segir nokkuð til um efnið. Þar
segir frá ungum dreng, sem kem-
ur til Reykjavikur, ákaflega sak-
laus og bjartsýnn, en kynnist
mönnum og málefnum hér, og
kemst þá að þeirri niðurstöðu, að
heimurinn er mest megnis blekk-
ing og hjóm. — Maður var ákaf-
lega bölsýnn á þessum árum, að
minnsta kosti á yfirborðinu, þótt
undir niðri væri liðanin kannski
ágæt.
Bernskustöðvarnar
eru i Kanada, — tvö
mál lærð samtimis
— En myndskreyttu sögurnar,
sem þú skrifaðir þegar þú varsl
um það bil að fylla fyrsta áratug-
inn — hvaða efni tókstu þar til
meðferðar?
— Satt að segja er ég ekki viss
um að ég muni það svo nákvæm-
lega, að ég geti sagt þolanlega frá
þvi. Ég man þó, að ég lét persón-
urnar rata i hin margvislegustu
ævintýri, og sögusviðið var ekki
endilega ísland, heldur gat þetta
gerzt næstum hvar sem var.
Astæðan til þess hefur vafalaust
verið sú, að strax á þessum árum
haföi ég séð meira af heiminum
en flestir jafnaldrar minir hér
heima. Ég fluttist barnungur með
foreldrum minum til Kanada, þar
sem faðir minn var prestur Vest-
ur-lslendinga, og ég var orðinn
sjöára, þegar við komum aftur til
Islands, eftir langt ferðalag yfir
Atlantshafið. Allar minar fyrstu
bemskuminningar eru bundnar
við Kanada, og ensku lærði ég um
leið og islenzkuna, þvi að leik-
félagar minir töluðu auðvitað
ensku, og ég gekk i kanadiskan
barnaskóla, þar sem eingöngu
var töluð enska. Þarna er komin
skýringin á þvi, hvað ég var
djarfur að sletta útlendum orð-
um, þegar ég var að skrifa mínar
fyrstu sögur, þegar ég var um og
innan við tiu ára aldur.
Foreldrar minir töluðu að sjálf-
sögðu alltaf saman á islenzku, og
lika við okkur, börnin, og mér er
engin leið að lita á Kanada sem
fósturland mitt, þótt ég eigi þar
min æskuspor. Ég svif þvi hálf-
gert i lausu lofti, þegar menn eru
að tala um bernskustöðvar sinar
hér heima á Islandi, annað hvort
sveitabæ, þar sem þeir léku sér i
túni, eða götu I Reykjavik. Ég
hef ekki einu sinni getað heimsótt
æskustöðvar minar i Kanada,
þótt ég hafi á þvi fullan hug.
Myndlistaráhugi
og kvikmyndagerð
— Hefur þú ekki ort ljóð, eins og
sagt er að flestir bókhneigðir ts-
lendingar hafi gert?
— Nei, ég má heita alveg laus
við þá synd. Það er helzt að ég
hafi sett eitthvað saman til
heimanotkunar, en það er ekki
eftir hafandi.
A æskuárum minum var það
allt önnur listgrein en orðlistin,
sem heillaði huga minn. Það var
myndlistin. Ég byrjaði mjög
snemma að teikna, lita og mála,
og ég má segja, að ég hafi verið
með allra fyrstu nemendum
Handiða- og myndlistaskólans, —
ég var þá átta ára gamall.
Þá var þessi ágæti skóli ekki
orðinn það stórveldi, sem hann er
nú. Hann hirðist i tveimur örlitl-
um kjallarakompum við Hverfis-
götuna, eiginlega neðanjarðar.
Gluggaborurnar voru uppi undir
lofti, en sneru út að götunni, og
voru neðan við gangstéttarbrún.
Svo hafði verið grafin gryfja —
gluggaskot — niður i gangstétt-
ina,og þar smeygði ljósið sér inn.
Þarna kunni ég ákaflega vel við
mig. Kennari okkar var ungur
maður, Kurt Zier. Hann varð
seinna skólastjóri þessa skóla,
eins og alkunnugt er, en Lúðvig
Guðmundsson hafði veg og vanda
af stofnun skólans. Við lærðum að
teikna og að móta úr leir. Ég held,
að þetta sé eini skólinn, þar sem
mér fundust kennslustundirnar of
fáar og of stuttar. Annars hafa
mér alltaf leiðzt allir skólar.
— Varstu lengi i Handiða- og
myndlistaskólanum?
— Ég var þar til fjórtán ára ald-
urs. Þá dofnaði áhuginn, af
hverju sem það hefur nú stafað,
og siðan má heita að ég hafi látið
þessa göfugu listgrein eiga sig,
þótt enn hafi ég taugar til hennar.
Og ég hef alltaf reynt að fylgjast
Jökull og Kola við skrifborðið. Skyldi hún ekki stundum hjálpa honum meö nærveru sinni einni saman, þótt ekki kunni hún rétta fingrasetningu
á ritvél?
Lesmál:
Valgeir Sigurðsson
Myndir:
Gunnar V.
Andrésson
Sunnudagur 16. marz 1975.
TÍMINN
21
með öllum hræringum I myndlist,
eftir þvi sem ég hef getað.
— Attu ekki einhverja hluti eftir
þig?
— Það get ég ekki sagt. Flest er
það týnt og tröllum gefið, nema ef
vera kynni myndasaga ein, sem
ég teiknaði þegar ég var drengur.
Þá voru myndasögur ekki daglegt
brauð i blöðunum okkar, svo ég
brá eitt sinn á það ráð að teikna
slika sögu sjálfur, um leið og ég
spann upp söguþráðinn. Ég held,
að þessi framleiðsla min sé ein-
hvers staðar til, ef vel væri leitað.
En ég lét ekki þar við sitja,
heldur reyndi ég lika að fram-
leiða kvikmyndir, þótt með næsta
frumstæðum hætti-væri.
— Hvernig fórstu að þvf?
— Það var farið niður i Guten-
berg og fengnir þar langir renn-
ingar, sem skipt var niður i
myndir með blýanti. Siðan var
þetta rúllað upp á stóra spólu,
eins og I ,,alvöru”kvikmynd, og
limt upp á vegg spjald með dálitlu
gati, sem var jafnstórt hverri
mynd, sem á renningnum var.
Svo var renningnum smeygt und-
ir spjaldið og „bióstjórinn” togaði
i endann, hæfilega fast til þess að
alltaf sæist ein mynd i einu, sem
stjórnandinn útskýrði jafnóðum.
Þetta fyrirtæki var rekið af sér-
deilis mikilli alvöru. Það voru
gefnir út aðgöngumiðar, sem
voru meira að segja svo full-
komnir, að hægt var að rifa af
þeim. Miðunum var rennt i gegn-
um þráðlausa saumavél til þess
að fá gatalinuna. Það gekk ágæt-
lega.
Fyrstu leikritin
— Nú er vist mál til komið að
minnast á þann þátt ritstarfa
þinna, sem þú ert frægastur fyr-
ir: leikritin. Hvenær byrjaðir þú
að skrifa leikrit?
— Þótt fyrstu opinberu skrif
min væru skáldsögur, held ég að
ég hafi frá upphafi haft meiri
áhuga á leikritum en sögum. Lik-
lega hefur það verið arfur frá
bernskudögum minum, þegar
haldin voru jólaboð heima hjá
föður minum eða Eysteini bróður
hans, og við krakkarnir fórum i
alls konar leiki.
Ég var rösklega tvitugur, þegár
ég byrjaði að semja leikrit, en all-
ar voru þær tilraunir frumstæðar.
Það, sem mest háði alvarlegri
leikritun á þeim árum, var hve
erfitt var að komast að leikhúsun-
um. Þau máttu heita lokuð
musteri, þarsem mest var flutt af
erlendum leikritum, en islenzkir
leikritahöfundar voru fáir, og
þeim þýddi ekki annað en að
koma með leikritin fullsmiðuð.
— Hefur orðið breyting á
þessu?
— Já, mjög mikil. Nú eru leik-
húsin sjálf farin að leita fanga hjá
höfundum og gefa þeim kost á þvi
að læra þessa listgrein, eða iðn-
grein, — eiginlega er leikritun
sambland af hvoru tveggja.
— Þér hefur alltaf gengið vel að
fá leikrit þin flutt?
— Fyrsta leikrit mitt var búið
að liggja talsvert lengi hjá Leik-
félagi Reykjavikur, án þess að
þeir legðu i að sýna gripinn, enda
kannski nokkur vorkunn! Það var
ekki fyrr en Þorsteinn ö. Step-
hensen var kjörinn formaður
Leikfélagsins, að ákveðið var að
taka það til sýningar, og það var
Þorsteini að þakka eða kenna, að
það var gert.
Þetta var gamanleikur, en auð-
vitað engan veginn gallalaust,
þótt áhorfendur skemmtu sér dá-
vel. Heldur fékk þó leikritið mis-
jafna útreið hjá leikdómendum,
flestum hverjum, og sýningar
urðu ekki mjög margar.
Ég var samt ekki á þvi að
leggja árar i bát, fyrst ég var
kominn með annan fótinn inn fyr-
ir þröskuld leikhússins, enda var
það sá vettvangur, sem mig hafði
lengi dreymt um. Næsta ár var
leikrit mitt Hart i bak sýnt hjá
Leikfélagi Reykjavikur. Leik-
stjóri var Gisli Halldórsson, og ég
minnist þess enn, hve samstarfið
við hann var ánægjulegt. Hann
benti mér á margt, sem betur
mátti fara, og til dæmis var sein-
asti þátturinn tekinn til gagn-
gerðrar endurskoðunar. Þarna
lærðistmér það.sem reynzt hefur
mér heilladrjúgt siðan: Leikritun
á ekki að vera eintóm skrifstofu-
vinna, heldur fer samning leik-
ritsins engu siður fram i leikhús-
inu sjálfu á meðan á æfingum
stendur. Með þvi á ég ekki við, að
þetta eigi að vera hópvinna, held-
ur hitt, að leikritið eigi að taka á
sig form og snið i huga höfundar-
ins eftir þvi sem það þróast á
sviðinu sjálfu.
Engin leið að upp-
fylla slika kröfu
— Varstu ekki ánægður með
hversu þolnir islendingar voru
við að horfa á Hart í bak? (Og hér
er alls ekki nein niðrandi merking
i orðinu „þolnir”!)
— Jú, — og sannarlega var
þessi gifurlega aðsókn mikil upp-
örvun fyrir mig. Aðsóknin fór
laiigtfram úr þvi sem okkur hafði
nokkru sinni dottið i hug. Ég vissi
þess dæmi, að fólk kom til þess að
horfa á þetta leikrit, þótt það
hefði aldrei i leikhúsið komið
fyrr, og vissi ekki einu sinni hvar
snyrtingin eða fatahengið væri,
eða hvort siður væri að fara úr
. yfirhöfn á meðan horft væri á
leikrit. Ég man eftir fólki, sem
sagði mér að það hefði séð leikrit-
ið fimm sinnum, og ekki mun
hafa verið dæmalaust að menn
hafi séð það enn oftar.
Eftir þvi sem ég bezt veit, var
þetta mesta aðsókn að leikriti hér
á landi um tiu ára skeið, eða rösk-
lega það. En jafnframt uppörvun-
inni og gleðinni sem þessu fylgdi,
gerði það mér nokkra byrði. Ég
þóttist nefnilega verða þess var,
aö fólk ætlaðist til þess að eitt-
hvað svipað yrði uppi á teningn-
um, þegar næst var sýnt leikrit
eftir mig, en auðvitað voru ekki
nein tök á að standa undir slikri
kröfu, enda meira að segja vafa-
samt, hvort það hefði verið æski-
legt. Ég háði um það nokkra bar-
áttu með sjálfum mér, hvort ég
ætti að ganga á lagið og fylgja
þeirri stefnu, sem reynzt hafði
svona vinsæl i Hart i bak, eða
hvort ég ætti að grufla dýpra i
minn eigin hug og finna þann stil
og tjáningarhátt sem næst stæði
eðli minu, — hvort sem hann ætti
sér visa almannahylli eða ekki.
Persónurnar og söguþráðurinn i
Hart i bak eru hvort tveggja lik-
legt til þess að ná almennum vin-
sældum, en að halda áfram á
sömu braut, fannst mér hálfgerð
svik við sjálfan mig, enda hef ég
reynt að finna minn eigin tón I
þeim leikritum, sem ég hef skrif-
að siöan. Þau hafa ekki náð sömu
útbreiðslu og Hart i bak, en þó er
ég miklu ánægðari með þau, og
það er mest um vert, þvl að fyrst
og fremst er ég að þessu fyrir
sjálfan mig.
Á vissan hátt lit
ég á þau sem áfanga
— Hvert verka þinna heldur þú
að þér þyki vænst uni?
— Þvi get ég varla svarað, af
þeirri einföldu ástæðu, að verk
min fjarlægjast mig og jafnvel
hálf-gleymast, þegar ég hef lokið
þeim. Leikritagerð á það sam-
merkt með skipasmiðum, að um
leið og dallurinn er kominn á flot,
taka aðrir við og sigla honum, en
smiðurinn snýr sér að þvi að
leggja kjölinn að næstu fleytu.
Satt að segja veit ég ekki, hvert
leikrita minna á mest itök i mér.
Framhald á bls. 23.