Fréttablaðið - 17.09.2005, Blaðsíða 45

LAUGARDAGUR 17. september 2005 29
HVAÐ ER FELLIBYLUR OG VIÐ
HVAÐA AÐSTÆÐUR MYNDAST
FELLIBYLJIR?
AF HVERJU ER FELLIBYLJUM
GEFIN NÖFN?
Fellibyljir eru djúpar og krappar
lægðir sem myndast yfir hafi í
hitabeltinu. Lægðir þessar valda
oft miklu tjóni þegar þær ganga á
land, ýmist vegna fárviðris, úr-
fellis eða sjávarflóða sem oft
fylgja.
Hlýtt og rakt loft nálægt yfir-
borði jarðar
Ólíkt lægðum sem fara um Ísland
og myndast og dýpka á mörkum
kaldra og hlýrra loftmassa sækja
fellibyljir orku sína í varma sem
losnar úr læðingi við það að raki í
lofti þéttist í skýjadropa. Slík
þétting á sér stað í risavöxnum
skúraklökkum þar sem upp-
streymi er mikið. Nauðsynlegt
skilyrði þess að uppstreymi með
rakaþéttingu eigi sér stað í stór-
um stíl er hlýtt og rakt loft nálægt
yfirborði jarðar. Þær aðstæður
má finna yfir úthöfum í hitabelt-
inu, þar sem fellibyljir verða til
og eflast.
Kraftar og hröðun
Skúraklakkarnir sem eru undan-
farar fellibyljanna myndast og
raðast einkum saman í lægðar-
drögum í staðvindabeltinu. Þegar
komið er nokkur hundruð kíló-
metra frá miðbaug er svigkraftur
jarðar nægilega sterkur til að
sveigja loft af leið þess inn að
miðju lægðar. Kemst þannig á
hringstreymi sem er haldið við af
jafnvægi þrýstikrafts, svigkrafts
jarðar og miðflóttakrafti. Deila
má um hvort nefna eigi síðast-
nefndu þættina krafta, því hér er
um að ræða hröðun sem er til
komin vegna snúnings jarðar og
vegna hringhreyfingar loftsins
umhverfis fellibylinn. Þrýsti-
krafturinn togar loftið inn að
miðju lægðarinnar, en svigkraft-
urinn og miðflóttakrafturinn leit-
ast í grófum dráttum við að toga
loftið út frá miðju lægðarinnar.
Sjórinn við Ísland ekki nógu
heitur
Oft er miðað við að yfirborðshiti
sjávar þurfi að vera 26˚C hið
minnsta til þess að fellibylur geti
myndast. Við suðurströnd Íslands
fer sjávarhiti ekki mikið yfir 10˚C
og má á því sjá að sjórinn þyrfti
að hlýna mikið til að fellibyljir
gætu myndast á okkar slóðum. Á
hinn bóginn verða stundum til
smáar en krappar lægðir á norð-
urslóðum sem svipar nokkuð til
fellibylja, en eru víðáttuminni og
hvergi nærri eins djúpar. Eru það
svokallaðar heimskautalægðir, en
þær myndast í ísköldu lofti sem
streymir yfir tiltölulega hlýjan
sjó. Líkt og fellibyljir sækja lægð-
ir þessar orku sína að verulegu
leyti í losun dulvarma við þétt-
ingu raka.
Óveður á Íslandi
Árlega berast nokkrir fellibyljir á
norðurhveli jarðar inn á norðan-
vert Atlantshaf og þar geta þeir
stuðlað að myndun krappra lægða
af þeirri gerð sem myndast í vest-
anvindabeltinu og fer oft um Ís-
land. Leifar af fellibyl orsökuðu
mikið óveður á Íslandi 24. septem-
ber 1973. Tjón varð töluvert og er
veðrið meðal annars minnisstætt
vegna þess hve mörg tré féllu í
Reykjavík. Óveður þetta hefur
verið kennt við fellibylinn Ellen.
Nafngiftir fellibylja
Fellibyljum eru gefin mannanöfn
til að auðvelda umræðu um þá.
Nafngift er auk þess talin draga
úr líkum á misskilningi við miðl-
un viðvarana ef margir fellibyljir
eru samtímis á ferð. Fyrr á tímum
var algengt að fellibyljir væru
nefndir eftir dýrlingum, en heim-
ildir eru um kvenmannsnöfn frá
19. öld. Árið 1953 hóf Bandaríska
veðurstofan að gefa fellibyljum
kvenmannsnöfn og síðar tók Al-
þjóða veðurfræðistofnunin við út-
gáfu nafnalista fyrir fellibylji. Á
8. áratugnum þótti ekki lengur
viðeigandi að nefna fellibylji ein-
ungis eftir konum og 1978-1979
voru karlmannsnöfn
tekin upp til jafns
við kvenmannsnöfn.
Sömu nöfnin notuð
á 7 ára fresti
Í gangi eru 6 listar
með nöfnum yfir
fellibylji á Atlants-
hafinu sem notaðir
eru til skiptis.
Þannig er listinn
sem notaður er árið
2005 sá sami og not-
aður var árið 1999
og verður notaður
aftur 2011. Nöfnum
á þessum listum er
aðeins breytt ef fellibylur hefur
valdið stórfelldu eignartjóni eða
mannskaða þannig að ekki þyki
við hæfi að nota það aftur. Dæmi
um nöfn sem lögð hafa verið af
eru „Andrew“ en hann gekk yfir
Bahamaeyjar, Suður-Flórída og
Louisíana árið 1992, og „Mitch“
sem gekk yfir Mið-Ameríku árið
1998. Ólíklegt verður að telja að
nafnið „Katrina“ verði haft áfram
á listanum eftir það mikla tjón
sem hún olli í lok ágúst 2005. Á
heimasíðu Bandarísku fellibylja-
stofnunarinnar á slóðinni
http://www.nhc.noaa.gov/aboutna
mes.shtml er hægt að skoða þessa
lista.
Nafngiftir íslenskra óveðra
Vísir er að nafngift á óveðrum á
Íslandi. Jafnan er talað um „Hala-
veðrið“ þegar átt er við mann-
skaðaveðrið á Halamiðum út af
Vestfjörðum í febrúar 1925.
„Engihjallaveðrið“ hefur verið
notað um óveður 16.-17. febrúar
1981 en það olli meðal annars tölu-
verðu tjóni á bílum við Engihjalla
í Kópavogi. Í „Flóðaveðrinu“ þann
9. janúar 1990 gekk sjór á land við
suðvesturströndina og olli miklu
tjóni. Ein krappasta lægð síðustu
aldar fór norður með vestanverðu
landinu 3. febrúar 1991 og olli
geysilegu tjóni, meðal annars á
gróðurhúsum í Hveragerði. Hefur
sú lægð stundum verið nefnd
„Gróðurhúsalægðin“.
Haraldur Ólafsson, veðurfræðing-
ur, prófessor í veðurfræði við HÍ.
Vísindavefur Háskóla Íslands fjallar um öll vísindi, hverju nafni sem nefnast. Að jafn-
aði birtast þar 15-20 ný svör í hverri viku. Skólanemar nota vefinn mikið og má
merkja það meðal annars á því að aðsóknin vex nú dag frá degi eftir að skólastarf
haustsins hófst. Gestir eru nú yfir 2.000 á dag um miðja vikuna. Meðal spurninga
sem glímt hefur verið við að undanförnu eru: Hvernig eru kívíávextir ræktaðir, hvað
er siðferði, getur þú sagt mér frá stökklum, hver fann upp stafrófið, af hverju ganga
sumir í svefni og hvaða dýrategundir eru með stærstu heilana? Hægt er að lesa svör
við þessum spurningum og fjölmörgum öðrum á slóðinni www.visindavefur.hi.is
VÍSINDAVEFUR
HÁSKÓLA ÍSLANDS
FELLIBYLUR
edda.is
Í Völuspá segir völva frá því hvernig
heimurinn var skapaður, og síðan
norrænu goðin og fyrstu mennirnir.
Hér gera Þórarinn Eldjárn og Kristín
Ragna Gunnarsdóttir þetta forna og
fræga kvæði aðgengilegt fyrir börn á
öllum aldri í leikandi vísum og litríkum
myndum.
KEMUR
ÚT Í DAG!
Leikandi vísur
og litríkar myndir
Fornt og frægt kvæði
Sýning á myndum Kristínar Rögnu
Gunnarsdóttur og ljóðum Þórarins
Eldjárns úr bókinni: Gallerí Sævars
Karls, Bankastræti 7, 17. sept. - 7. okt.
Börn sérstaklega velkomin!
Kosningaskrifstofan
opnar í dag kl. 14
gamla moggahúsinu - aðalstræti 6
www.gislimarteinn.is
Það verður skemmtileg dagskrá fyrir
alla fjölskylduna í Aðalstrætinu í dag.
Stefán Hilmarsson og Eyjólfur
Kristjánsson taka meðal annars góða
syrpu, Lilli klifurmús og Mikki refur
skemmta börnunum. Boðið verður upp
á kaffi og með því. Allir velkomnir.