Tíminn - 05.10.1975, Page 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 5. október 1975
ÁSTAND OG
HORFUR í
EFNAHAGSMÁLUM
Segja má, að á stðasta ári og á
þessu hafi gengið alvarlegri efna-
hagslægð yfir heiminn en nokkru
sinni áður, allt frá lokum siðari
heimsstyrjaldar. Þá má segja, að
þessi efnahagsvandamál hafi
birzt i mismunandi myndum og
veriö nokkuð breytileg frá einu
landi til annars, en mest hefur þó
borið á atvinnuleysi, greiðslu-
jafnaðarvandræðum, verðbólgu
og gengisbreytingum. Ræturnar
eru margar, og þær verða ekki
ræddar hér almennt. Flestir
munu þó sammála um, að hin
snögga olfuverðshækkun eigi þar
i drjúgan þátt. Þvi miður er enn
sem komið er svo, að batahorfur i
þessum efnum eru almennt tald-
ar heldur litlar. Það er fyrst talin
von til þess, að á árinu 1976 fari
eitthvað að rofa til i þessum efn-
um, en þó er gert ráð fyrir þvi að
batinn verði hægur a.m.k. fyrst i
stað. Það liggur i augum uppi, að
slik efnahagsleg lægð gat ekki
farið hjá garði hér, án þess að viö
yrðum áþreifanlega varir viö
hana. enda hefur sú orðið raunin
á. Þess vegna blasa: nú vissu-
lega margir erfiöleikar viö, en á
hinn bóginn er lika hægt að sjá
bjartar hliðar, og þær býsna
margar. Þess vegna er engin
ástæða til að æðrast, þótt á móti
blási. t þessu sambandi má nefna
það að við höfum alveg sloppið
við atvinnuleysi, að heita má,
þegar frá eru skildar afleiðingar
verkfallsins á stóru togurunum,
sem sérstaklega gætti á þeim
stöðum, þar sem þeir voru og eru
geröir út. Þetta er mikilvægt at-
riði. Það var og er eitt aöalmark-
miö núverandi rikisstjórnar, og
þeirra flokka sem aö henni
standa, að reyna að halda þannig
á málum, að full atvinna haldist.
Það hefur tekizt hingaö til. Hvort
svo vel tekst til I framtiðinni, er
ekki gott að fullyrða um á þessu
stigi. Kemur þar til heldur veikur
grundvöllur flestra atvinnu-
greina, eins og ég mun litillega
vikja að siðar. Þá má heldur ekki
gleyma þvi, að hér á landi eru al-
mennt þau lifskjör, sem standa
ekki mikið að baki þeim lifs-
kjörum, sem eru i nágrannalönd-
um okkar. Ég held lika, að óhætt
sé aö segja, að hér á landi séu
yfirleitt jafnari lifskjör en viöast
hvar annars staðar. En þegar at-
vinnuástandinu er sleppt, þá
verður þvi ekki neitaö, aö myndin
er á mörgum sviðum dekkri. Þar
má t.d. nefna fjármál rlkisins,
verðbóigu, gjaldeyrismál og
kjaramál.
Staða ríkissjóðs
Fjármál rikisins hafa veriö
erfið viðfangs á þessu ári, og það
var einnig halli á rikissjóði á
siðasta ári. Rikissjóður er yfir-
leitt I mjög verulegri yfir-
dráttarskuld við Seðlabankann á
hverjum degi, þótt sú skuld geti
verið breytileg frá degi til dags.
Skv. reynslu fyrri ára og fyrir
'sérstakar fjáröflunaraðgerðir,
sem geröar hafa veriö á þessu
ári, má ætla, aö fjárhagur
rikisins batni eitthvað á siðustu
mánuðum þessa árs. Samt er ég
hræddur um, að reikna megi meö
umtalsveröum halla á rikissjóöi.
Auðvitað hefur staða rikissjóðs
átt sinn þátt i verðþenslunni, og
haft áhrif á fjárfestingarlánamál
og almenna eyðslu. Að undan-
förnu hefur verið unnið að fjár-
lagagerð, eins og venja er til.
Ekki hefur það veriö auövelt verk
að þessu sinni. Það hefur oröið
mikil kostnaðarhækkun. Ef fylgja
hefði átt henni eftir i fjárlaga-
frumvarpinu og færa upp
kostnarliði skv. þvi, myndi fjár-
lagafrumvarpið hafa hækkað
mjög frá núverandi fjárlögum.
En óhætt. er aö segja það, án þess
að ég fari á þessu stigi að ræða
um fjárlagafrumvarp, sem ekki
hefur enn séð dagsins ljós, aö
hækkunin frá núgildandi fjár-
lögum mun veröa mun minni en
dýrtiöarvexti nemur. Þar af
leiðandi felst I þvi raunverulegur
niðurskuröur, bæði á ýmsum
rekstrarútgjöldum og á fram-
kvæmdafé miðað við fram-
kvæmdamátt þó að tölur kunni aö
vera hærri. Þessari aðhaldssömu
stefnu I rikisfjármálum, sem
birtast mun i fjárlaga-
frumvarpinu, er að mlnum dómi
alveg nauðsynlegtað fylgja fram.
En vitaskuld er það Alþingi sem
hefur valdiö i þessum efnum, og
enginn vafi er á þvi að margur
mun finna fyrir og veröa starsýnt
á þær lækkanir, sem til greina
koma. Þaö eru viðkvæmir liöir,
sem þetta snertir. T.d. er mikill
hluti útgjalda fjárlaga
til menningarmála, trygginga-
mála, heilbrigðismála og annars
sliks þannig, aö vitaskuld er erfitt
að heröa að, án þess að þaö komi
við einhverja slika liöi. Vel má
vera, að alþingismönnum litist
ekki á þetta, en þá hafa þeir
valdið til þess að breyta og hækka
fjárveitingar. Þá hvilir lika á
þeim sú siðferðislega skylda að
sjá fyrir tekjum á mótitilþess að
mæta sllkum auknum útgjöldum.
Ég er fyrir mitt leyti sannfæröur
um það, að nú þarf að nema
staðar og rifa seglin i þessum efn-
um. Þaö hefði þurft að gera fyrr.
Það hefur ekki veriö gert. Það
viröisttæplega hafa verið fylgi til
þess. Ég tel að það sé óráö að
sigla jafn hrátt eftirleiðis eins og
gert hefur veriö.
Verðlagsþróunin
á þessu ári.
Um verðbólguna og dýrtiöina
þarf ekki að fara mörgum orðum.
Við hana kannast allir, og flestir
finna á einn eða annan hátt fyrir
þeim verðlagshækkunum, sem
átt hafa sér stað. óheillaþróun i
þeim efnum er meiri hér hjá
okkur en flestum öðrum þjóðum.
Ég haföi t.d. aðstöðu til að
kynnast þvi nú alveg nýlega
varðandi EFTA-þjóðirnar að
boröiö saman við þær, erum við
langhæstir á blaði i þessum efn-
um. Á þessu ári hefur verið
áætlaö, að hér verði meðaltals-
veröhækkun u.þ.b. 48% frá fyrra
ári. A sama tima hafa t.d. Sviss
og Austurriki, talið um mitt ár á
ársgrundvelli, verðlagshækkun
um 8% og Sviþjðö með sama út-
reikningi 11%, Noregur 12%,
Finnland 18% og Portúgal, sem á
þó við stórkostlega erfiðleika að.
striöa af margvislegum ástæðum
rúmlega 20%. Vel má þó vera, aö
i Portúgal verði hækkunin meiri,
þegar til kemur, vegna þess aö þá
hefur ýmislegt gerzt, siðan frá
þessum tölum var gengið.
Innlend verðbólga
Þó að island sé háðara
innflutningi en flest hin rikin,
sýna þessar tölur okkur það m.a.
að verölagsþróunin á ekki nema
að nokkru leyti rót sina aö rekja
tilhækkunará innfluttum vörum.
Hér er þvi að verulegu leyti um að
ræða innlendar orsakir. Ég ætla
mér ekki þá dul að rekja þá þræði
i sundur nákvæmlega. Þó hygg
ég, að þaö blasi við ein alveg
óyggjandi staðreynd i sambandi
við þá miklu verðlagshækkun og
dýrtiðaraukningu, sem orðið hef-
ur á þessu ári. Hún er sú, að
verðlagsþróunin á þessu ári á aö
verulegu leyti rætur að rekja til
gengisfellingarinnar, sem gerð
var snemma á þessu ári, og
reyndar lika gengisfellingar-
innar, sem gerö var á fyrra ári,
vegna þess að það tekur sinn
tima, að afleiðingar og áhrif
gengisfellingar komi fram og fari
út i verðlagi, en það gera þær. Þá
er þaö svo, að þó að hér eigi að
nafninu tií að vera I gildi
verðstöðvun, þá er auövitað
mögulegt að standa á móti verð-
hækkunum á innfluttum vörum,
sem eiga t.d. rætur sinar að rekja
til gengisfellinga. Þaö er ómögu-
legt að standa gegn þvi að
verðlaginu sé breytt til
samræmis. Að sjálfsögðu hafa
orðið hér taisvert miklar
hækkanir á ýmiss konar
opinberri þjónustu, bæði i lok
fyrra árs og á þessu ári. Þar
má nefna hitaveitu, rafmagns-
veitu, póst- og simagjöld, vatns-
veitur o. fl. o. fl. Þessi opinbera
þjónusta er bæöi á vegum rikis og
sveitarfélaga. Persónulega hef ég
veriö mjög andvigur þessum
þjónustuhækkunum og reynt fyrir
mitt leyti að standa gegn þeim,
eins og ég hef getað. Þó viður-
kenni ég það, aö þær hafa I mörg-
um tilfellum átt viö rök að
styðjast að þvi leyti til, aö
auðvitað er hægt að halda þvi
fram, að ekki sé skynsamlegt aö
reka slik þjónustufyrirtæki
meðhalla. En vilji menn stinga
fótum við veröbólgu og vaxandi
up'pskrúfun á verölagi, þá veröur
einhvers staöar að draga úr. Þá
tel ég það ekki standa öðrum nær
en opinberum aðilum, sem hafa
einokunaraöstööu á þjónustustarf
.semi sem þessari, að fara var-
lega I þessum efnum. Á svona
timum geta þeir ekki ætlazt til
þess, að fá t.d. framkvæmdir
greiddar nokkurn veginn niður af
þjónustugjöldum.'
En það er alveg öruggt, að
hækkanirá þessum greinum, sem
ég nefndi, og mörgum öðrum, svo
sem rikisútvarpi, blöðum, bió.-
miðum, o. fl, hefur haft sin áhrif
til þess að hækka visitöluna og
þaö býsna mikið, vegna þess að
vlsitölugrundvellinum er ábóta-
vant aö minu mati, þannig, aö
sumar vörur og þjónusta eru látin
vega þar óeðlilega þungt.
Auðvitað hefur svo hækkun á
landbúna6arvörum, sem fer eftir
ákveðnum reglum haft sin áhrif
til þess, að verðlagsþróunin hefur
á þessu ári orðið sú, sem hún hef-
ur veriö. Það er enginn vafi á
þvi, að I dýrtiðinni hér og
verðbólgunni, á byggingar-
kostnaöur ákaflega mikinn þátt.
Hann er hár hér hjá okkur. Þó er
ég ekki að segja, að hann hafi átt
sérstaklega þátt I veröbólgunni á
þessu ári umfram þaö, sem áður
hefur verið. En auðvitað er hann
eitt af þeim atriöum, sem kalla á
kauphækkanir, vegna þess að
menn verða aö hafa tekjur til þess
að standa undir byggingarframt*
kvæmdum ogauðvitað eru
kauphækkanirnar svo sá liður,
sem lika á stðran þátt i því
að6krúfaallt upp með vixlverkun
um. Svo virðist sem við tökum
kauphækkanir i stærri stökkum
en nágrannaþjóöirnar. Mér
fannst t.d. athyglisvert á nýaf-
stöðnum Efta-fundi að hlusta á
fulltrúa forstööumanns hagfræði-
deildar norska alþýðusam-
bandsins, þar sem hann gerði ráð
fyrir, að það yrði allsherjar-
samningur um 3% kauphækkun. 1
þessum löndum tala menn um 3%
kauphækkun. Það er dálitiö
annaö en það, sem við tölum um,
þegar um kauphækkanir er aö
ræða.
Hófsamlegir kjarasamn-
ingar á sl. vori.
1 sambandi við kauphækkan-
irnar vil ég þó taka þaö fram, sem
ég hef ekki farið dult meö og sagt
áöur, að kjarasamningarnir sl.
vor hafi yfirleitt verið hófsamleg-
ir — eða eins hófsamlegir og unnt
var aö gera ráð fyrir,' eftir þvi
sem ástæðurnar voru þá, Og ég
tel, að launþegasamtökin, eða
forvigismenn alþýðusambands-
ins og verkalýðshreyfingar, hafi
þá sýnt ábyrgðartilfinningu i þvi
að spenna ekki bogann hærra en
raun bar vitni.
Flókið verðlagskerfi,
sem þarfnast
endurskoðunar
Nú er reynt að vinna gegn verö-
bólgu með verðlagseftirliti. Við
höfum visst verðlagskerfi, bæði
verölagsnefnd, verðlagsskrif-
stofu og verðlagsstjóra. Verð-
lagsskrifstofan og verðlagsstjóri
hafa almennt það hlutverk að
fylgjast með verðlagi i landinu og
gæta þess, að það fari eftir settum
reglum. Verðlagsnefndin hefur
hins vegar ákvöröunarvald um
verðlag, en hennar vald tekur
ekki nema til lítils hluta af öllum
vörum, eða 40—50% af heildinni.
Siðan kemur svo opinber þjónusta
ýmiss konar sem viðkomandi
ráðuneyti ákveða. Viðkomandi
bæjar- og sveitarfélög, taka að
visu fyrst ákvörðun i þessum efn-
um, en verða svo aö fá samþykki
viökomandi ráðuneytis, og
reyndar rikisstjórnarinnar i
heild. Þaö myndi trúlega vera um
10—20%. Siðan eru landbúnaðar-
vörurnar, sem 6 manna nefndin
ákveður verðlag á. Ég hygg, að
þær séu 30—40%. Þannig sjá
menn, að þetta er byggt upp af
ýmsum liðum. Menn mega ekki
halda, aö allar verðhækkkanir,
sem eiga sér staö, komi frá verð-
lagsnefnd. Kerfið sem við búum
við i þessum efnum, er orðiö tals-
vert gamalt og þarfnast að sjálf-
sögðu endurskoðunar, enda er
baö eitt af ákvæðum I málefna-
samningi rikisstjórnarinnar, að
sú löggjöf, sem um það fjallar,
veröi tekin til endurskoðunar.
Þótt það sé dökk mynd, sem ég
hef dregið hér upp af verðlags-
þróuninni, sem væntanlega
verður á þessu ári, þá er rétt að
taka það fram, að veröhækkana-
hraöinn hefur fariö mjög minnk-
andi upp á siðkastiö. T.d. er talið,
aö frá 1. ágúst til 1. nóvember
verði hann um 6-6.5%. Væri hægt
aö halda áfram i þvi horfi á næsta
ári, yrði verðlagsþróunin eöa
dýrtiöaraukningin 25%. A 25% og
48% er mikill munur.
Minnkandi tekjur
af útlfutningi.
Astandið i utanrikisviðskiptum
og greiðslujöfnuði er erfitt, og
horfur þar óhagstæðari nú en gert
var ráð fyrir fyrr á árinu. Megin-
orsök versnandi stöðu I þeim' efn-
um má rekja til minni útflutnings
en gert hafði verið ráð fyrir..
Þjóðhagsstofnunin hefur endur-
metið fyrri þjóðhagsáætlun frá