Tíminn - 11.01.1976, Síða 8

8
TÍMINN
Sunnudagur 11. janúar 1976.
HERINN OG HAGKERFIÐ — HERINN OG HAGKERFIÐ — HERINN OG HAGKERFIÐ
„Efnahagsleg áhrif
varnarliðsins mun
meiri en ég hafði
ímyndað mér"
Ýmislegt athyglisvert kemur
fram i ritgerð Ingimundar, og
þvi æskti Timinn þess að fá að
eiga við hann viðtal um þetta
efni.
Ingimundur var fyrst inntur
eftir þvi, hvaþ hefði valdið þvi,
að hann tók sér fyrir hendur að
skrifa ritgerð um jafn umfangs-
mikið efni og efnahagsleg áhrif
varnarliðsins á islenzkt efna-
hagslif.
— Það var einkum þrennt,
sem fékk mig til að ráðast i
þetta verkefni, sagði Ingimund-
ur. Fyrst vil ég nefna órök-
studdar fullyrðingar, sem slegið
hefur verið fram um það, hve
Islendingar væru háðir dvöl
varnarliðsins frá efnahagslegu
sjónarmiði. 1 annan stað hef ég
hug á að fá svar við þeirri
spurningu, sem oft hefur verið
varpað fram, hvort hlutdeild
varnarliðsins i efnahagsmálum
íslendinga sé svo mikil, bæði
bein og óbein, að efnahagslegu
sjálfstæði okkar veröi hætta bú-
in, ef varnarliðið hverfur á brott
af landinu. I þriðja lagi hef ég
svo hug á að kynna mér sögu
förunautar mins á þessu landi,
sem mér telst svo til, að hvort
tveggja megi rekja til ársins
1951: komu mina i heiminn og
komu varnarliðsins til tslands.
Brottför varn-
arliðsins hefði
óneitanlega
áhrif á
efnahagslega
afkomu
Íslendinga
— Þú segist m.a. leita að svari
við þeirri spurningu, hvort hlut-
deild varnarliösins i efnahags-
málum íslendinga sé svo mikil,
að efnahagslegu sjálfstæði
þjóðarinnar verði hætta búin, ef
varnarliðið hverfur á brott af
landinu. Aö hvaða niðurstöðu
komstu i þvi efni?
— Þessari spurningu verður
vandsvarað i fáum orðum, enda
er þriðjungur ritgerðarinnar
svar viðhenni. Þvi þyrfti liklega
nokkuð margar siður blaðsins
til þess að svara spurningunni
eins itarlega og ég tel æskilegt.
En þó að það segi i sjálfu sér lit-
ið, get ég almennt sagt, að efna-
hagsleg áhrif varnarliðsins eru
mun meiri en ég hafði imyndað
mér i upphafi. Þannig tel ég
vist, að brottför varnarliðsins
heföi allveruleg áhrif á efna-
hagslega afkomu þjóðarinnar,
en hvort efnahagslegu sjálf-
stæði hennar verði hætta búin,
hlýtur aö velta á þvi, hvernig að
málum yrði staðið.
— Hvað áttu við með því?
— Allar okkar tekjur af við-
skiptum við varnarliðið eru
greiddar i erlendum gjaldeyri,
og má þvi lita á þau viðskipti
sem millirikjaviðskipti. Gjald-
eyristekjur okkar af þessum
viðskiptum eru að langmestu
leyti tekjur af innlendu vinnu-
afli, og er þvl hér um að ræða
tekjur af útfluttri þjónustu. Ef
við lltum þvi á varnarliðsvið-
skiptin sem útflutningsatvinnu-
grein, má segja, að önnur út-
flutningsatvinnugrein þurfi að
koma til, sem gæfi jafnmiklar
hreinar gjaldeyristekjur og not-
ar sama vinnuafl, ef brottför
varnarliðsins á ekki að hafa nei-
kvæð áhrif á efnahagslega af-
komu þjóðarinnar. Komi slik at-
vinnugrein til, yrði efnahags-
legu sjálfstæði þjóðarinnar ekki
hætta búin að minu mati.
Sömu sögu væri einnig að
segja, þó að önnur útflutnings-
atvinnugrein kæmi ekki til, ef
þjóðin væri tilbúin til þess að
bera þær byrðar, sem brottför
varnarliðsins hefði i för með
sér. Ég tel hins vegar ósenni-
legt, að þannig sé i pottinn búið
nú, ef miðað er við eljusemi
þrýstihópanna siðustu ár.
— Ertu meðþessuaðsegja, að
islendingar séu svo háðir dvöl
varnarliðsins frá efnahagslegu
sjónarmiði, að vonlaust sé að
segja varnarsamningnum upp
fyrirvaralaust?
— Nei, siður en svo. Ég var
einungis að benda á, að brottför
varnarliðsins hefði óneitanlega
áhrif á efnahagslega afkomu Is-
lendinga. Svo framarlega sem
þjóðin gerir sér grein fyrir þeim
áhrifum og er tilbúin að mæta
þeim, tel ég siður en svo von-
laust, og ef til vill sjálfsagt, að
segja varnarsamningnum upp.
Hins vegar er það lagaleg
spurning, hvort unnt sé að segja
varnarsamningnum upp fyrir-
varalaust, þar sem i 7. grein
varnarsamningsins er kveðið
svo á, að leiði málaleitan um
endurskoðun ekki til samkomu-
lags innan sex mánaða, geti
hvor aðili um sig sagt
samningnum upp, og fellur
hann þá úr gildi tólf mánuðum
siðar. Mér virðist þvi, að fyrir-
varinn sé a.m.k. eitt ár, jafnvel
eitt og hálft, allt eftir þvi,
hvernig 7. greinin er skýrð. A
þeim tima mætti undirbúa jarð-
veginn á margan hátt.
Telur þjóðin
velferð sinni
betur
borgið án
varnarliðsins?
— Ef við göngum út frá þeirri
forsendu, að lagalega væri unnt
að segja varnarsamningnum
upp fyrirvaralaust, teldir þú
það gcrlegt frá hagfræðilegu
sjónarmiði?
— Eins og ég hef þegar sagt,
séég ekkert þvi til fyrirstöðu, ef
þjóðin væri tilbúin að taka á sig
afleiðingarnar, sem óneitanlega
yrðueinhverjar. Forsenda þess,
að þjóðin sé tilbúin að taka á sig
þær afleiðingar, er þó að likind-
um sú, aðhún teldi velferð sinni
betur borgið án varnarliðsins.
Með velferð á ég þá við alla þá
félagslegu þætti, sem hver og
einn tæki tillit til, en ekki ein-
ungis þá hagfræðilegu.
— Telur þú almenning tilbú-
inn að taka afleiðingunum?
— Ég er nú ekki rétti maður-
inn til að segja fyrir um það.
Hlutverk stjórnmálamanna er
að vega það og meta. En
varnarliðið er hér enn og sýnir
litið fararsnið, þannig að ekki
litur út fyrir að svo sé. Smeykur
er ég lika um, að meginskýring-
in á þvi, að vinstristjórnin gekk
ekki lengra i endurskoðun
varnarsamningsins en raun
varð á, eigi að verulegu leyti
rætur að rekja til þess, að hún
hafi ekki talið nægilegan vilja
fyrir hendi til að mæta efna-
hagslegum afleiðingum.
— Hvaða afleiðingar hefði
brottför varnarliðsins i för með
sér?
— Eins og þegar hefur komið
fram, tel ég þær velta á þvi,
hvernig að málum yrði staðið.
Ef sá mannafli, sem nú starfar i
þjónustu varnarliðsins, fengi og
vildi starf I annarri útflutnings-
atvinnugrein, sem gæfi af sér
jafnmiklar hreinar gjaldeyris-
tekjur, fæ ég ekki annað séð en
að brottförin hefði mjög tak-
markaðar efnahagslegar af-
leiöingar i för með sér, ef nokkr-
ar væru. Hins vegar yrðu þær
allverulegarog margflóknar, ef
mannaflinn fengi ekki starf við
aðra jafnhagkvæma útflutn-
ingsatvinnugrein, og enn meiri,
ef engin atvinna væri fyrir
hendi. Annars held ég, að bezta
“svarið við þessari spurningu fá-
ist með þvi að gera sér grein
fyrir þvi, i hverju helztu efna-
hagsleg áhrif varnarliðsins eru
fólgin.
1200 íslend-*
ingar hafa að
meðaltali
unnið hjá
varnarliðinu
frá 1951-1974
— Og i hverju eru þau þá fólg-
in?
— t grófum dráttum hef ég
kosið að skipta þeim i tvennt:
annars vegar svo kölluð bein
áhrif og hins vegar óbein áhrif.
Með beinum áhrifum á ég þá við
þau efnahagslegu áhrif, sem
mannaflanotkun varnarliðsins
hefur: Ifyrsta lagi á gjaldeyris-
tekjur, og þar með á gengis-
skráningu, en i öðru lagi, og I
beinu framhaldi af þvl fyrra, á
útflutning, og þar af leiðandi á
þjóðartekjur. Tiltölulega ná-
kvæmar upplýsingar eru fyrir
hendi um þessa hlið málanna,
og er þvi tiltöiulega auðvelt að
gera sér grein fyrir því, hve
mikil beinu áhrifin eru.
Til óbeinna áhrifa tel ég hins
vegar öli langsóttari efnahags-
leg áhrif, sem dvöl varnarliðs-
ins hefur hér á landi, en um þau
eru tölulegar upplýsingar af
mjög skornum skammti og
jafnvel engar. Vonlaust er þvi
að gera tæmandi grein fyrir
óbeinum áhrifum, enda skjóta
efnahagsleg áhrif mörgum og
djúpum rótum, sem oft reynist
erfittað komast fyrir endann á.
— Ef við snúum okkur fyrst að
beinu áhrifunum. Ilvað hefur
varnarliðið notað mikið af is-
lcn/.ku vinnuafli?
— Það er nú nokkuð breytilegt
frá ári til árs, og jafnvel milli
mánuða hvers árs, en að meðal-
tali hafa um 1200 manns unnið á
vegum varnarliðsins frá
1951-1974. Þá er eingöngu miðað
við starfsmenn varnarliðsins,
verktaka þess og þjónustufyrir-
tækja, sem beinlinis vinna á
vegum varnarliðsins, en rikis-
starfsmenn I þjónustu flug-
málastjórnar, Sölu varnarliðs-
eigna, lögreglustjórans á Kefla-
vlkurflugvelli ofl. eru ekki taldir
með, þó að fjöldi þeirra sé að
töluverðu leyti háður dvöl
varnarliðsins. Meðaltalið er
fundið út frá tölum i skýrslum
varnarmáladeildar utanrikis-
ráðuneytisins, og miðast þær
við talningu einn ákveðinn dag i
mánuði hverjum.
Samkvæmt sömu skýrslum
voru 312 íslendingar við störf á
vegum varnarliðsins i ágúst-
mánuði 1951, þegar talning fór
fyrst fram, og fjölgaði þeim
mjög ört næstu mánuði, unz há-
marki var náð I septembermán-
uði 1953, þegar 3050 manns voru
viðstörf hjá varnarliðinu. Siðan
dró varnarliðið úr vinnuafls-
notkun sinni, og fór islenzkum
starfsmönnum i þjónustu þess
að meðaltali fækkandi allt til
ársins 1957, en það ár unnu að
meðaltali 917 manns i þjónustu
varnarliðsins. Segja má, að frá
árinu 1958 hafi svo 1000-1300
manns starfað i þjónustu
varnarliðsins, ef undan eru skil-
in árin 1964-1966, þegar óvenju-
mikil eftirspurn var eftir vinnu-
afli á hinum almenna vinnu-
markaði, en þá fór mannafli i
þjónustu varnarliðsins allt niður
i 757 manns. Ef litið er á siðustu
ár, störfuðu að meðaltali 1276
Islendingar hjá varnarliðinu ár-
ið 1973, en 1087 árið 1974.
— Hvað er hér um mikinn
hluta af heildarmannafla I land-
inu að ræöa?
— Ef við miðum við árið 1972,
sem fer næst meðalfjöldanum i
gegnum árin, þá var 1,4% af
heildarmannafla landsins i
þjónustu varnarliðsins. Sam-
bærilegar tölur fyrir árið 1953,
þegar mannaflanotkun varnar-
liðsins var i hámarki, sýna hins
vegar, að tæp 5% af áætluðum
heildarmannafla þess árs voru
þá I þjónustu varnarliðsins.
Einkum er það tvennt, sem
skýrir þennan mun milli ár-
anna. Ber þar fyrst að nefna, að
varnarliðið hefur dregið mjög
úr vinnuaflsnotkun sinni frá ár-
inu 1953, og i öðru lagi hefur
mannaflinn aukizt um 37% frá
1953-1972. Sé hins vegar litið á
seinustu ár, má almennt segja,
að starfsmenn i þjónustu
varnarliðsins hafi verið um
i,0-l,5% af heildarinannaflan-
um i landinu, og ef saman-
burðurinn er takmarkaður við
Reykjavikur- og Reykjanes-
svæðið, hafa starfsmenn i þjón-
ustu varnarliðsins verið um
2,0-2,5% af áætluðum mannafla
þar.
Varnarliðið
hefur dregið
að sér vinnu-
afl á kostnað
annarra
atvinnugreina
—• Fyrst inannaf lanotkun
varnarliðsins er eins mikil og
fram hefur komið, og þá sér-
staklega á Suðvesturlandi, hef-
ur þá varnarliðið ekki dregið til
sin mikið vinnuafl á kostnað
annarra atvinnugreina?
— Því er nú i rauninni vand-
svarað. En eins og spurningin er
lögð fram, er ekki hægt að svara
henni öðru visi en játandi. Hins
vegar verður að lita á mann-
aflanotkun varnarliðsins i við-
ara samhengi, og má þá segja,
að varnarliðið hafi tekið að
nokkru leyti við þvi vinnuafli,
sem aðrar atvinnugreinar gátu
ekki nýtt, þegar þannig áraði.
— Hvenær hefur það verið?
— Svarið við þessari spurn-
ingu byggist fyrst og fremst á
tölum um atvinnuleysi. Þvi
miður er ekki um auðugan garð
að gresja I þeim efnum, þar sem
áreiðanleg skráning atvinnu-
iausra á öllu landinu hófst ekki
fyrr en I ársbyrjun 1969. En að
svo miklu leyti sem tölur um
fjölda atvinnulausra i Reykja-
vík geta varpað ljósi á málið,
fór atvinnuleysi stöðugt vaxandi
i Reykjavik frá árinu 1946 og
náði hámarki I ársbyrjun 1952.
Almennt er þó talið, að á drun-
um 1950-1952 hafi atvinnuleysi
verið hlutfallslega meira á öllu
landinu.
Frá og með árinu 1953 dregur
mjög úr atvinnuleysi, og hefur
hin mikla mannaflanotkun
varnarliðsins án efa átt hvað
mestan þátt i þvi. A þessum ár-
um tel ég, að efnahagslegra
áhrifa varnarliðsins hafi gætt
einna mest, enda hafa slikar
stökkbreytingar, seir , urðu
á mannaflanotkun varnarliðsins
árin 1951-1953, margs konar
efnahagsleg áhrif I för með sér.
Með aukinni eftirspurn
varnarliðsins eftir vinnuafli tók
að gæta vissra þensluáhrifa.
Skipuð var opinber nefnd I þvi
skyni að jafna aukinni atvinnu
niður á þá staði.sem verst höfðu
orðið fyrir barðinu á atvinnu-
leysinu, og áttu sér stað nokkrir
fólksflutningar til Reykjavikur
og Reykjanessvæðisins af þeim
sökum. Þegar atvinnuleysinu
hafði verið útrýmt, leið brátt að
því, að varnarliðsfram-
kvæmdirnar fóru að draga til
sin vinnuafl úr öðrum atvinnu-
greinum, og var orsök þess
einkum sú, að varnarliðsvinnan
bauð upp á hærri tekjur en I
flestum öðrum greinum, enda
var þar um mikla eftirvinnu að
ræða, en kauptaxtar voru hins-
vegar hinir sömu þar og annars
staðar.
1 athugun Togaranefndarinn-
ar árið 1954 kom m.a. i ljós, að
mjög fór að kveða að vinnuafls-
skorti, sem leiddi til umfram-
eftirspurnar og jafnvel svarta-
markaðsverðs á vinnuafli. En
til þess að fylla það skarð, sem
myndazt hafði, var gripið til
þess ráðs að flytja inn vinnuafl i
allstórum stil.
Þegar svo var málum komið,
hafði þenslan náð hámarki, og
til að koma I veg fyrir enn meiri
þenslu sáu stjórnvöld sig knúin
til þess að fara fram á það við
varnarliðið á árunum 1954/55,
að fullt tillit yrði tekið til þarfa
islenzkra atvinnuvega. Þannig
átti að draga úr framkvæmdum
varnarliðsins, þegar eftirspurn
væri mikil eftir vinnuafli á hin-
um almenna vinnumarkaði, en
þær fremur auknar, þegar
framboð vinnuafls yrði meira
en eftirspurninni næmi. Ekki
liggja fyrir nógu áreiðanlegar
upplýsingar um stöðuna á
vinnumarkaðinum, sem að
gagni geta komið við mat á
árangri af óskum islenzkra
stjórnvalda, en að svo miklu
leyti sem atvinnuleysistölur
fyrir Reykjavik og fjöldi is-
lenzkra starfsmanna I þjónustu
varnarliðsins geta varpað ljósi
á málið, virðist árangur hafa
orðið allgóður.
Að öllu þessu forsögðu má
svara spurningunni i fáum orð-
um þannig, að jafnframt þvi
sem varnarliðsvinnan hefur
tekiðvið þvi vinnuafli, sem aðr-
ar atvinnugreinar hafa ekki get-
að nýtt á krepputimum, þá hef-
ur hún dregið til sin vinnuafl á
þenslutimum. En þvi, hvort
kostir varnarliðsvinnunnar á
krepputlmum eru meiri eða
minni en gallar hennar á
þenslutimum, verður hver og
einn að svara fyrir sig.