Tíminn - 10.09.1978, Blaðsíða 24

Tíminn - 10.09.1978, Blaðsíða 24
24 ,v* Sunnudagur 10. september 1978 ATHUGASEMDIR VIÐ HUGMYNDASÖGU HUGMYNDA SAGA — Frá sögnum til siðskipta. Iðunn, Réykjavik 1978 Lofsvert framtak A siðastliönu vori sendi Iðunn frá sér bók, sem nokkurt nýnæmi er að. Er þar um að ræða rit Jóns Hnefils Aðalsteinssonar um hug- myndasögu. Ber þaö heitið: Hugmyndasaga —Frá sögnum til siðskipta. Bók þessi veröskuldar, aðhenni sé sýnd athygli og ber þar margt til. A það má til að mynda benda, að við sögukennslu innan Islenska skólakerfisins hefur einkum verið fengist við stjórnmála- og efna- hagssögu, en hugmynda-, menningar- og listasaga aftur á móti veriö vanrækt á vitaverðan hátt. Kostað hefur veriö kapps um, aö nemendur tileinki sér staðgóða þekkingu á striðum og styrjöldum liðinna alda, en minna verið gert til að kynna ýmsar stefnur og strauma, er valdið hafa þáttaskilum, hvað varöar hugsun, heimspeki, tní og menn- ingu. Með riti sinu freistar höf- undur þess, að bæta úr tilfinnan- legum skorti á kennslugögnum viðhugmyndasögukennslu og þar með efla þá grein innan skóla- kerfisins. Er það lofsverð og timabær tilraun. Þá hefur of litið verið samið af kennslubókum hér á landi til notkunar á æðri skólastigum. Ber að fagna hverri nýrri bók, sem send er á þann markað. Stefnumörkun höfundar — Grundvöllur gagn- rýni. 1 formála að bók sinni farast höfundi meðal annars svo orö um stefnu þá, er hann hefur markað sér varðandi efnismeöferð og samningu bókarinnar: ,,Við tslendingar lifum að verulegu leyti I heimi goð- sagna, þjóðsagna og hjátrúar og slikur hugsunarháttur er snar þáttur i daglegum veru- leik manna. Viö erum hins vegar ekki vanir þvi að nálg- ast þessi viðfangsefni frá fræðiiegu sjónarmiði, en hér er reynt aö bæta úr þvf meö þvi aö skipa þjóðsögum á sinn markaða bás á vettvangi vLsinda. Trúarhugmyndir og stjórnm álahugmyndir eru einnig teknar hlutlausum fræöilegum tökum, eins og gera ber I riti, sem ætlað er til notkunar f skólakerfinu. Sama er að segja um heimspekihug- myndir, en heimspekin hefur löngum átt öröugast uppdráttar hér á landi af þess- um greinum.” (Jón H. Aöal- steinsson: Hugmyndasaga Ið- unn, Rvik 1978, bls 5-6) Hjalti Hugason A þessum orðum hlýtur hver sá að byggja, er beita vill umrædda bók þá gagnrýni, sem skylt er, þegar kennslubók á I hlut. Um það hlýur að vera spurt, hvernig höfundi hafi tekist að beita við verkefni sitt hinum „hlutlausu, fræðilegu tökum” og hver árang- urinn hafi orðið. Gagnrýninn lesandi hlýtur aö spyrja, hvort allar þær stefnur og straumar, sem fengist er við, njóti sannmæiis og jafnréttis, eða hvort einstaklingsbundin sjónar- mið höfundar liggi um of til grundvallar og ritið verði þar meðóhæft til hlutlausrar kennslu og uppfræðslu. Við lestur bókarinnar spurði ég þráfaldlega téðra spurninga og hyggst hér gera fáeinar athugasemdir á grundvelli þeirra. Það skal tekið fram, aö hér mun einungis f jallað i mjög stuttu máli um þá kafla bókarinnar, er fást við trú ísraelsmanna og kristna trú, en aðrir hlutar hennar látnir liggja milli hluta. Skortir mig þekkingu til að dæma um þá svo sem vert væri. Hugmyndasaga eða persónulegt uppgjör? í umræddri bók hyggst höfund- ur spanna æði langan tima og vitt Jón Hnefill Aðalsteinsson. sviö hugmyndasögunnar, þaö er frá sögnum til siðskipta. Gefur þvl auga leið, að rit hans hlýtur að vera næsta ágripskennt. 1 slikum ritum verða sjónarmiö höfundar- ins og skoðanir oft og tiðum mjög auðsæ. A þetta er meöal annars drepið í formálsorðum bókarinn- ar, þar sem segir, aðætíðhljóti aö orka tvimælis, hvað tekið sé með og hverju sleppt i riti sem þvi, er hér um ræöir (sjá bls. 6). Við lestur bókarinnar virtist mér þó tiðum sem efnismeðferðin orkaði meira tvimælis en það efnisval, sem fram kemur. Kveður á stundum svo rammt að, aö spyrja verður, hvort um sé að ræða hugmyndasögu eða persónulegt uppgjör höfundarins við stefnur þær, sem við er feng- ist. Þetta tvennt er að sjálfsögðu illsamræmanlegt I einu og sama riti og hið siðara, persónulegt uppgjöf höfundarins, á litið erindi I hlutlausa kennslubók. Þessi um- mæli skulu rökstudd með einu dæmi, þó fleiri séu fyrir hendi. A bls. 105 er aö finna kafla, er nefnist „Israelsk trú og grisk heimspeki”, þar segir meðal annars: „Eingy ðistrúin krafðist skQyrðislauss fylgis játenda sinna við guðinn og fylgispekt- ar við orð hans eins og þau opinberuðust spámönnum og voru sett fram f kenningum presta og fræðimanna. - Efasemdir, vangaveltur og ihuganir einstaklinga áttu hvergi heima innan þessa Hjalti Hugason skrifar um bók Jóns Hnefils Aðalsteinssonar kerfis. t heimspekinni var þessu þveröfugt farið. Þar gildir sú meginregla að mannshugurinn starfar frjáls og óhindraður og hver heim- spekingur setur yfirleitt fram það eitt, sem hann sjálfur er sannfærður um að sé sannast og réttast, enda þótt það br jóti stundum I bága við kenningar virts lærimeistara.” Viö lestur tilfærðra orða verður óneitanlega að spyrja: Hvar sér nú hinna „hlutlausu, fræðilegu” taka staði? Hérer ekki fengist við viðfangsefni hugmyndasögunnar afþeirri vandvirkni, sem krefjast verður af kennslubók i svo mikil- vægri en jafnframt viðkvæmri grein. 1 raun er hér gerður samanburður á alls óskildum fyrirbærum, trúog heimspeki, og kveðnir upp gildisdómar, sem vart eiga heima i kennslubók. Varðandi þá niðurstöðu, sem höfundur kemst að um eingyðis- trú Israelsmanna, verður einnig aðgera fáeinar athugasemdir. Ef „efasemdir, vangaveltur og ihug- anir einstaklinga” áttu þar hvergi heima, hvernig getur höf- undur þá skýrt allan þann fjöl- breytileika, sem fram kemur innan Gamla testamentisins? Hvers vegna gætir þar svo margra og ólikra lausna á ýms- um veigamestu vandamálum mannlegs lifs, ef allir urðu að beygja sig fyrir ytri forskriftum (Ath. til aö mynda lausnir á ' vandamálinu varðanditilvist hins illa I Mósebókum, Deuterónómisku söguritunum, spámannaritunum og Jobsbók)? Hvers vegna eru þá meginþættir trúarinnar tjáðir á svo marga og misjafna vegu á siöum Gamla testamentisins? Loks veigamesta spurningin: Ef trúin krafðist skil- yrðislausrar hlýðni við orö spámanna og kenningar presta og fræSmanna, hvernig tekst okkur þá að skýra þá staðreynd, að hér er um tvö öfl aö ræða, tvær hefðir, sem i raun tókust á um hugi al- mennings. Annars vegar er hér um að ræða verk og kenningar presta og fræðimanna, er störf- uöu við helgidóma þjóðarinnar og siðar musterið i Jerúsalem, hins vegar ritaspámenn 8. aldarinnar f. Kr. og næstu alda, sem stöðugt gagnrýndu hina opinberu guð- fræði og helgihald, sem prestarn- ir stóðu fyrir? Þær meginniðurstöður, er höf- undur kemst að um eingyðistrú Israelsmanna, virðast af þessum sökum annað tveggja byggjast á ónákvæmni eða visvitandi ein- földun, sem ekki sæmir I kennslu- bók fyrir menntaskólastig. Einhæfar skýringar. Oft gætir þess i riti Jóns Hnefils, er hann fæst við að skýra einstaka þætti i eingyðistrú braelsmanna eða túlkar forna texta Gamla testamentisins, að aðeins einn skýringarmöguleiki eða túlkunaraðferð er kynnt, en ekki getið um aðra möguleika. Þessi einhæfni getur á stundum orkað mjög tvimælis. Varðandi einhæfa túlkun texta skal látið nægja að tilfæra dæmi af bls. 39. Þar er rætt um frásögu 2. Mósebókar 19. 16-20a, en þar segir frá guðsopinberuninni við Sínaifjall. 1 texta þessum koma fram fjölmörg tákn, sem jafnan eru til staðar i skyldum textum, er segja frá opinberunum Guðs, svo sem þrumur, eldingar, ský, reykjarmökkur, lúðurþytur, landskjálfti. Að sjálfsögðu er mjög mikilvægt að gera sér grein fyrir uppruna og táknrænni merkingu nefndra atriða til að skilja hugsun og boðskap text- anna á réttan hátt. 1 riti Jóns Hnefils er aðeins getið um einn túlkunarmögu- leika, sem nefna mætti náttúru- legatúlkun að litt athuguðu máli. Þar er með öðrum orðum slegiö föstu, að textinn lýsi náttúruham- förum, þ.e. eldgosi, sem Móse eða aörir trúarleiðtogar ísraels- manna hafi túlkað „sem afleið- ingar þess, að Jahve hefur stigið niður tii jarðarinnar (sjá bls. 39).” Þessi túlkunarmöguleiki átti sér marga formælendur á fyrri áratugum aldarinnar og nýtur ugglaust nokkurs fylgis enn meðalfræðimanna. A hinn bóginn er það ekki vansalaust, að láta þeirrar túlkunar i engu getiö, er mjög hefur rutt sér til rúms á síð-

x

Tíminn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.