Tíminn - 10.09.1978, Blaðsíða 25

Sunnudagur 10. september 1978
25
Akrópólis
í Aþenu
ari árum og hjálpar mönnum til
aö skýra marga áður torskilda
texta Gamla testamentisins. A ég
hér við kultiska- túlkun, sem svo
hefur verið nefnd.
Samkvæmt hinni kúltisku
túlkunaraðferð lita menn svo á,
aðtákn þauog myndir, sem notuð
eru i textunum til að tjá trúarlega
skynjun og reynslu, séu sött til
guðsþjónustu Israelsþjóðarinnar
við helgidómana viðs vegar um
landið og siðar I musterinu i
Jerúsalem. Reykurinn og elding-
arnar visa þá til fórnaþjónust-
unnar og táknin aö öðru leyti til
hinna ýmsu þátta þeirrar mikil-
fenglegu og leikrænu guðsþjón-
ustu, sem flutt var á hátiðum
þjóðarinnar. f guðsþjónustunni
væntu mennogskynjuðusérstaka
nálægð eða opinberun Guðs, er
þvi mjög liklegt, að hugtök og
hugsun guðsþjónustunnar móti
tjáningu manna á guðsopinberun
i sögulegum atburðum, eins og
Sinaiatburðunum, hvernig svo
sem þeir hafa raunverulega átt
sér stað.
Um einhæfa skýringu á mikil-
vægum þáttum hugmyndasög-
unnar skal drepið á skýringu um-
rædds rits á upphafi og forsögu
hinnar israelsku eingyðistrúar.
Ljóst má vera, að hér er ekki um
smáatriðiaðræða,þar sem iraun
er fjallað um bakgrunn Gyðing-
dóms og kristinnar trúar. í
kaflanum „Jahve færir út
kviarnar” (sjá bls. 36) er þvi I
stuttumáli slegið föstu, að Jahve,
sá Drottinn og Guð, sem Móse
boðaði hafi verið þjóðarguð
Midianita, en það var þjóðflokk-
ur, er Móse tengdist eftir að hann
flýði Egyptaland samkvæmt þvi,
sem segir i 2. Mósebók 2. kap.
Þessi skýring kemur ekki á
óvart, hún var sett fram á mjög
sannfærandi hátt um slðastliðin
•aldamót (sbr. K. Budde: Religion
of Israel to the Exile, 1899), en
siðar hafa margir fræðimenn orð-
ið til að draga hana i efa (t.d.
John Bright, Roland De Vaux og
F.C. Fensham). A siðari árum
hallast margir að þvi, að rætur
Jahve-trúarinnar sé að finna hjá
ættfeðrum Móse sjálfs, en ekki
hjá þjóðflökkum, er hann hafi sið-
ar komist i kynni við.
I raún verðuref til vill að segja,
að hér sé fjallað um það fornan
tima á grundvelli svo- tak-
markaðra heimilda, að ekkert
verði fullyrt með fræðilegri ná-
kvæmni. I það minnsta verður aö
telja skýringar og fullyrðingar á
borð við þær, er höfundur leyfir
sér i umræddum kafla næsta
gagnrýni verðar.
Söguskoðun og mann-
dráp
Hver sá, sem gluggar i menn-
ingar- og trúarsögu Israelsþjóð-
arinnar, kemst fyrr eða siðar að
raun um, aðþar er um sérstæðan
arf að ræða, sem ávallt blaktir
likt og logi á skari. Sú spurning
hlýtur enda áð vakna, hvað það
sé, er raunverulega hélt lifi i ein-
gyðistrú þjóðarinnar mitt á
menningarsvæði f jölgyðistrúar.
Við þetta vandamál fæst höfund-
ur í köflunum „Harðsnúin presta-
stétt” (bls 38) og „Enginn viki frá
Jahvetrúnni” (bls 44). Æði virðist
súsöguskoðun, sem framkemur i
þessum köflum litt grunduð og
ekki við hæfi ifræðiriti. Þar er þvi
haldið fram, að með skefjalaus-
um útrýmingum og manndrápum
hafi leiðtogunum tekist að halda
trúararfinum við lýði.
Þvi skal ekki neitað, að æði
margt i hugsun og atferli manna
á 13. öld f. Kr. er næsta harð-
neskjulegt og litið i ætt við
mannúð, sé það dæmt á grund-
velli þeirra hugsjóna, sem móta
lif okkar á liðandi stundu. A hinn
bóginn hljómar það ekki sannfær-
andi, að blóðsúthellingar einar
hafi nægt til að viðhalda trúnni á
Drottinn Guð Israels og leggja
grunninn að trú á almáttugan
Guð kærleika og friðar.
Innihaldsleg greining af
skornum skammti
Þegar augum er rennt yfir þá
hluta bókarinnar, sem helgaðir
eru eingyöistrú ísraelsmanna,
vekur það athygli, hversu tak-
markað er fjallað um innihald
átrúnaðarins, sérstöðu hans
gagnvart trúarbrögðum ná-
grannaþjóðanna annars vegar og
sameiginleg einkenni hins vegar.
Um sáttmála og útvalningu, sem
óumdeilanlega eru meginhugtök
Jahveismans er fjallað á mjög
ágripskenndan hátt og má i raun
segja, að innihald og merking
nefndra hugtaka komi hvergi
fram. Sama máli gegnir um mörg
önnur höfuðatriði átrúnaðarins,
sem þó eru gerð að umræðuefni.
Undirrituðum virðist sem
væntanlegum lesendum bókar-
innar væri meiri greiði gerður
með viðameiri, hlutlausri lýsingu
á innihaldi og boðskap eingyðis-
trúarinnar samkvæmt þeim
heimildum, sem haldbestar
þykja, en mörgum þeim
skýringartilraunumog túlkunum,
sem höfundur fellir inn I frásögu
sina.
Athugasemdir við
kristindóms túlkun
1 Hugmyndasögu þeirri, sem
hér ér um fjallað, er tiltölulega
litlum hluta varið til umfjöllunar
um kristna trú. Höfundur rök-
styður þann hátt, er hann hefur á
og hlýtur efnismeðferð hans aö
dæmast á grundvelli þeirra orða.
Hér skulu aðeins fáeinar athuga-
semdir gerðar við þá kafla, sem
hann ver til frásagnar af kristinni
trú.
I heild virðist höfundur gera
ráð fyrir, að innihald og boðskap-
ur kristinnar trúar hafi verið
næsta óljós og óráðin allan þann
tlma, sem nefndur hefur verið
postulattminn. Þetta fær vart
staðist þvi á þeim tima, verða
flest ef dcki öll rit Nýja testa-
mentisins til. Þetta mat
höfundarins kemur mjög skýrt
fram, er hann fæst við guðfræði-
sögu eða uppruna ýmissa mikil-
vægra. .Lristinnar trúar.
Til ao mynda, =eignar hann
Tertúllianusi þrenningarlærdóm
kirkjunnar, kenninguna um
erfðasyndina og tvenn eðli Krists,
kenninguna um friðþæginguna
telur hann aftur að rekja megi til
Anselms frá Kantaraborg og rits
hans: Cur Deus homo?
Hér virðist höfundur ekki gera
nægilega skýran greinarmun á
upphafi ýmissa kristinna trúar-
atriða annars vegar og mótunar
þeirra i það form, er hlaut al-
mennar undirtektir og fékk stað-
ist um langan tíma.
1 þessu sambandi er vert að
gefa niðurstöðum þeim, sem
Gustaf Aulén kemst að i bók sinni
Christus Victor (kom fyrst út
1931), en þar fæst hann við sögu
hinnar kristnu friðþægingarkenn-
ingar. Hann bendir á, að til
skamms tima var taliö, að An-
selm hafi fyrstur manna sett
fram grundvallaða kenningu um
friðþæginguna.l nefndri bóksinir
Aulén siðan framá meö gildum
rökum, að allt frá timum Nýja
testamentisins hafi verið til stað-
ar önnur mynd friðþægingar-
kenningar, er hann nefnir hina
klassisku. A hinn bóginn undir-
strikar hann, að kenning þessi
hafi ekki verið sett fram með eins
samstæðilegum hætti og kenning
Anselms, þvi hafi siðari tima
mönnum yfirsést það samræmi,
er gætir um friðþægingarlærdóm
innan Nýja testamentisins og í
ritum postullegu kirkjuferðr-
anna.
Sama máli virðist mér gegna
um önnuratriði, ertekinerufyrir
i guófræðisögulegu yfirliti Jóns
Hnefils, kjarni eða innihald kenn-
ingarinnar er tiðum til staöar
með mjög augljósum hætti i rit-
um Nýja testamentisins, þótt sið-
ari tima höfundar, mótaöir af
sinni samtið, hafi siðar felt
hugsunina i þær skorður, sem
kirkjan kaus að halda um aldir.
Til aö mynda eru kenningar
Agústinusar, sem reifaðar eru á
bls. 122 og áfram ekki frumsamd-
ar af honum sjálfum, eins og
höfundur lætur á sér skilja.
Þaö er augljóst, að ytra svip-
mót kristinnar trúar breyttist
mjög, er hún barst út úr gyðing-
legu umhverfi sinu og var boðuð á
gri'ska og siöar rómverska menn-
ingarsvæðinu. Ýmis miðlæg hug-
tök reyndust þá óskiljanleg og
gri'pa þurfti til nýrra mynda og
likinga til að gefa boðskapnum
merkingu. Þó virðist mér höfund-
ur gera of mikið úr þessari mót-
un, er hann f jallar um vandamál-
ið I köflunum „Kristur i hlutverki
launhelgaguðsins” (bls 117) og
„Kristur i hlutverki keisara
Rómaveldis” (bls 117). Mat hans
i þessu efni grundvallast i raun á
þvi meginsjónarmiði, að innihald
kristinnar trúar hafi lengi
framanaf verið næsta óráðið, svo
sem að framan var bent á. Krist-
ur var til að mynda ekki boðaður
sem konungur og stjórnandi
nema þvi aðeins, að þessi hugtök
samræmdust þeirri Kristsmynd,
sem fyrir var. Þá var dagur hins
heiðna sólarguðs ekki gerður að
sunnudegi kristinna manna, er
trú þeirra barst til Rómaveldis,
eins og höfundur gerir ráð fyrir,
heldur hættu kristnir menn að
halda s jöunda daginn heilagan að
gyðinglegum hætti og héldu hátið
fyrsta dag vikunnar til minningar
um upprisu Krists (sjá bls. 118).
Kvöldmáltið og blót-
veislur
Loks vil ég drepa á eitt atriöi
enn, sem orkar mjög tvímælis i
umfjöllun Jóns Hnefils Aðal-
steinssonar um kristna trú. Er
það sá mikli skyldleiki, sem hann
telur vera milli kristinnar trúar
og átrúnaðar frumbyggja Grikk-
lands. Um þetta segir á bls. 117:
Má raunar i kristninni sjá sama
atferli i guðsdýrkunarsiðum og
við höfum kynnst hjá frumbyggj-
um Grikklands og sem haldist
hafði alla tiö, þrátt fyrir það að
yfirvöld styddu annan átrúnað
lengstaf.
Einnig skulu tilfærö ummæli af
bls. 52-53:
Höfðu mörg atriði i kenningum
orfeinga bein áhrif á kristindóm-
inn. Má þar, auk þess sem áður
gat, nefna kenninguna um helviti,
hreinsunareld, um andstæður
likama og sálar, kenninguna um
guðssoninn, sem deyddur var og
endurborinn, og kenninguna um
helga máltið, þar sem menn
neyttu likama og blóðs guðsins til
þess að öðlast hlutdeild i guðdóm-
leika hans.
Þessi ummæli eru bæði mjög
villandi og kemur þar einkum
tvennt til. Annars vegar eru
kristnar og griskar hugmyndir
bornar saman, án þess að geta
um þanndjúpstæða mun á heims-
mynd og timaskilningi, sem ligg-
ur til grundvallar þessum trúar-
brögðum, hins vegar eru kristnu
hugmyndirnar settar i beint sam-
band við hinar grisku, án þess að
geta i nokkru um þann beina bak-
grunn, sem þær íyrrnefndu eiga i
trúarheimi Israelsþjóðarinnar.
Þegar þess er gætt, að boöskap-
ur kristinnar trúar um dauða og
upprisu JesúfráNazaret byggir á
ákveðnum sögulegum atburðum,
sem voru nýafstaðnir, er boð-
skapurinn var fyrst fíuttur, en
grisku hugmyndirnar um hinn
deydda og endurborna guð eöa
guðsson eiga heima i hugarheimi
goðsögunnar, sem byggir á þeim
timaskilningi, semgerirráð fyrir
óaflátanlegri hringrás I stað
stöðugrar, sögulegrar framvindu,
má ljóst vera, að litiö fer fyrir
skyldleika milli þessara hug-
mynda.
Þá virðist undirrituðum sem
fræðilegu hlutleysi sé næsta mis-
boðið, þegar kvöldmáltið krist-
innar kirkju er sett i beint sam-
band við grískar blótveislur, án
þessaðgeta i nokkruum þá beinu
hliðstæðu, sem kvöldmáltiðin á i
páskamáltíð Gyðinga.
Heimildir?
t formála að bók sinni gefur
höfúndur i skyn, að við samantekt
og samningu bókarinnar hafi
hann stuðst við mikinn fjölda
heimildarita. Hvergi gerir hann á
hinn bóginn tilraun til að tilfæra
heimildir fyrir fullyrðingum sin-
um. Þá birtir hann hvorki
heimildaskrá með riti sinu, né
nafngreinir heimildamenn með
öðru móti. Dregur þetta óneitan-
lega mjög úr notagildi bókar
hans. Fræðirit án skýrgreindra
heimilda verðskuldar vart það
traust, sem kennslubækur fyrir
æðri skólastig verða að njóta.
Betur má, ef duga skal
Hér að framan var drepiö á þá
öskustó, sem hugmyndasaga hef-
ur lengst af setið I innan islenska
skólakerfisins og þann mikla
skort, sem er á öllum kennslu-
gögnum i þeirri grein. A það var
lika drepið, að hugmyndasaga er
viðkvæm grein. Um hana er tor-
velt að fjalla, án þess að ein-
staklingsbundin sjónarmið ráði
ferðinni um of. Höfundum bóka á
umræddu sviði hættirtíðum um of
til að láta andúð sina eða samúð
með stefnum og straumum móta
niðurstöður og efnismeðferð með
einum eða öðrum hætti. Svo sem
fram hefur komið virðist mér
„Hugmyndasaga — Frá sögnum
til siðskipta” vera um of undir
þessa sök seld, hvað varðar þá
hluta bókarinnar, sem teknir
voru til meðferðar i þessari um-
fjöllun. Orkar mjög tvimælis,
hvortþeir eiga erinditil islenskra
skólanemenda i óbreyttri mynd.
Virðist mér sú timabæra til-
raun,sem Jón Hnefill Aðalsteins-
son hefur gert til ritunar hug-
myndasögu fyrir islenska skóla
ætti að verða mönnum hvatning
til að fást við vandamál hug-
myndasögunnar og auka veg
hennar á sviði hérlendrar mann-
kynssögukennslu.
-

-

■gUHmHHHBÍ
liiia^ísSaÉsiSl