Tíminn - 28.01.1979, Blaðsíða 14

14
Sunnudagur 28. janúar 1979
. r
Olafur Halldórsson líffræðingur:
Ólafur Halldórsson, lif-
fræðingur, þýddi, valdi og dró
saman. Skúli Magnússon gerði
úrdrátt úr þýðingu Ólafs. Yrði
það ekki íslandi til sóma ef þeir
tækju þetta mál upp á erlendum
vettvangi?
Um fórnardýr
vísindanna
Api úr frumskógum Indlands fluttur I vlsindastofur I Evrópu.
Nú eru timar dýrkunar vélrænu
og tilfinningaleysis. Tæknifram-
farir og aukinn hagvöxtur eru
skurögoö nútimans. I sliku and-
rúmslofti eru ekki undur, þótt
viröing fari þverrandi fyrir at-
riöum, eins og mannúö o.þ.u.l.
Enda sér þessa merki alls staöar I
þjóöfélögunum. Hér er ætlunin aö
benda á eitt þessara atriöa:
meöferö tilraunadýra.
Ariö 1975 kom út i Bretlandi -
bók, sem ber nafniö „Victims of
science — the use of animals in
research (Fórnardýr visindanna
— notkun dýra viö rannsóknir)
eftir sálfræöinginn Richard D.
Ryder, sem starfaö hefur viö til-
raunasálfræöi i Bandarikjunum
og Bretlandi. I fljótu bragöi virt-
istástæöa til aö ætla, aö bók þessi
vekti mikla athygli i hinum s.k.
siömenntaöa heimi, a.m.k. Aö
visu veit ég lítiö um viöbrögö fjöl-
miöla i öörum löndum gagnvart
bók þessari, en alla vega hefur
hún ekki komiö neinu teljandi róti
á huga starfsmanna fjölmiöla hér
á landi.
Er ætlunin aö gefa hér örlitla
hugmynd um viöfangsefni bókar
þessarar. Mun aö mestu leyti
veröa vitnaö beint I bókina —
teknar glefsur úr henni, enda
mun efniö skila sér best þannig i
þessu tilfelli.
Breskar tölur
Fjöldi dýra, sem notuö eru viö
tilraunir á Bretlandi einu saman
árlega skiptir milljónum (sbr.
linurit 1). Hlutfall læknisfræöi-
legra tilrauna fer sifellt minnk-
andi (62,02% áriö 1920 — 31,65%
áriö 1972) — sbr. linurit 2.
A.m.k. 100 milljónir dýra eru
notuö viö tilraunir árlega i heim-
inum — trúlega er f jöldinn i raun-
inni meira en tvöföld þessi tala.
Á bak við tölurnar
Dæmi um dýratilraunir á
vegum iönaöar- og verslunar eru
tilraunir varöandi snyrti- og
hreinlætisvörur, bragöefni, bón,
frostlegi o.fl. Þessi efni eru neydd
ofan i tilraunadýrin til aö athuga
hve mikinn skammt þau þurfi til
aö drepast.
1 Bandarikjunum og viöar
færist i vöxt, aö skólabörn séu
látin gera tilraunir á dýrum.
Dýrin eru stundum höfö I skól-
unum mánuöum saman áöur en
þau eru drepin og geta, a.m.k. i
sumum tilfellum myndast náin
tengsl á milli þeirra og nemand-
anna. Algengt er, aö aflifun
þessara dýra sé framkvæmd
óhönduglega.
Algengustu tilraunadýrin eru
rottur. Verjendur dýratilrauna
tala oft um rottuna, eins og hún
teldist varla til dýra, og þeir sem
berjast fyrir velfarnaöi dýra hika
viö aö sýna samúö meö dýri, sem
hefur þvilikt nafn. En hin vina-
snauöa rannsóknarstofurotta á -
óoröiö alls ekki skiliö, þvi hún er
gáfaö dýr meö vel þroskaöan
heila. Viö þokkalegar aöstæöur er
hún mjög virk, gáskafull og er
furöulega þrifin. Aö lita á fjölda
grimmdarlegra tilrauna sem af-
sakanlegan vegna þess, aö þær
voru „aöeins framkvæmdar á
rottum” eru hrapaleg mistök.
Þessi dýr þjást ekkert siöur en
hundar, kettir eöa önnur dýr, sem
menn venjulega hafa meiri til-
finningu fyrir. Hvita rottan er
fremur öörum dýrategundum eöa
afbrigöum fórnarlamb visind-
anna — milljónir þeirra deyja ár-
lega I rannsóknarstofum víös
vegar i heiminum. En þær eru
ekki vélar — þær eru viökvæmar
lifverur.
Hugsanlega er nú meiri hluti
tilraunadýra notaöur viö at-
huganir á eiturverkunum ýmiss
konar efna, sem framleidd eru til
almennrar neyslu. 1 nýlegri yfir-
litsbók eru upplýsingar um eitur-
verkanir hundruöa mismunandi
vörutegunda.
LD 50 — prófanir
Svo aö segja öll efni eru ban-
væn, séu þau gefin inn i nógu
stórum skömmtum. Þaö hefur
komist i tisku aö athuga dauöa-
mörk ýmis konar verslunar-
varnings, og ekki viröast vera
nein skynsamleg takmörk fyrir
þvi, hvers konar varningur er
prófaöur meö þessum hætti.
Venjulega felst athugunin I þvi,
aö neyöa hreinum skammti þess
efnis, sem er i athugun, niöur I til-
raunadýrin til aö athuga, hve
stóran skammt dýrin þurfa til aö
deyja innan fjórtán daga. Þetta
er kallaö LD 50 — prófun (LD:
lethal dose (dauöaskammtur) —
50stendur fyrir 50% (þ.e. helming
dýranna)).
Áhrif ýmissa efna á dýr
gefa oft rangar
upplýsingar um áhrif
þeirra á menn
Gott dæmi um þetta er thalo-
domide, sem orsakaöi fyrir
nokkrum árum, aö fjöldi barna
fæddist vanskapaöur. Efniö haföi
ekki haft nein sllk áhrif á til-
raunarottur. Dæmi um hiö gagn-
stæöa: cortisone, sem orsakar
vanskapanir hjá rottum, en ekki
hjá mönnum.
Tilraunir/ sem ekki gegna
læknisfræðilegum tilgangi.
1. Prófanir á snyrti- og hrein-
lætisvörum.
Freyöibaövörur, andlitskrem,
svitalyktareyöar og önnur slik
efni hafa veriö vandlega prófuö á
dýrum. Fjöldi breskra fyrirtækja
hafa lýst þvi yfir, aö hreinlætis-
vörur þeirra hafi veriö prófaöar á
dýrum meö tilliti til húöertingarog
eiturverkana. Opinberar skýrslur
fyrir júnl 1973 sýna, aö næstum
100 nýjar tegundir snyrti- og
hreinlætisvara koma vikulega á
breskan markaö til aö fullnægja
þörfum rúmlega 21 milljón
kvenna.
Viö prófanir byrja eiturefna-
fræöingarnir á fullkomlega ban-
vænum skömmtum og vinna
siöan niöur á viö. Þaö er erfitt aö
imynda sér mann neyöa (og þaö
getur krafist mikillar likamlegra
krafta) mikiö magn snyrtiefna
niöur I dýr, sem berst um á hæl og
hnakka og kúgast — meö þeim
afleiöingum, aö dýriö deyr
örugglega. Meöal hryllilegustu
pyntinga rannsóknarréttarins
var aö pina vatn niöur I kok
manna, en nú er litiö á þaö sem
eölilegt formsatriöi aö neyöa
hreinlætisvörur niöur I kok dýra.
Dæmi um breskar rann-
sóknir
1. 1 sálfræöideild Exeter
háskóla voru 150 rottur haföar
matarlausar i einn sólarhring og
gefin rafstuö. 1 ljós kom, aö eftir
aö hafa fengiö samfellt rafstuö i
hálfa mlnútu, átu rotturnar
minna magn af mat!
2. Atferlisfræöingar I Cam-
bridge athuguöu áhrif aöskiln-
aöar frá móöur á nýfædda apa.
Tveir ungar, sem tvisvar höföu
veriö aöskildir frá móöur, dóu
tæplega ársgamlir og einn ungi,
sem skilinn haföi veriö frá
móöurinni i langan tima dó á
fjórum vikum og „engin ákveöin
dánarorsök fannst.”
3. Sálfræöingur I Cambridge
blindaöi apa meö þvi aö skera
burt sjónstöövar heilans. „Fyrir
sex árum var api, Helen aö nafni,
blindaöur meö aö nema burt sjón-
stöövar heilans. — Siöan hefur
hún ekki þekkt einn einasta hlut,
skrifar hann. Hann heldur áfram:
„Upp úr verkinu slitnaöi, þegar
viö fluttum frá Cambridge til
Oxford. Helen fór meö okkur, en
ég varö aö ljúka ákveönu verki,
svo hún var látin ein hjá útbúnaöi,
sem gat haldiö i henni lifinu i
litlum klefa, I tiu mánuöi.” Sál-
fræöingurinn gerir frekari
athugasemdir varöandi atferli
Helenar: „Helen rakst á allt, sem
á vegi hennar varö, hún datt um
fætur mina og féll nokkrum
sinnum I laugina.
Hve langt á að ganga varð-
andi öryggisprófanir?
Smábörn, brjálæöingar, fylli-
byttur, hálfvitar og sjálfsmorö-
ingjar eiga þaö til aö reyna aö éta
svo aö segja hvaö sem er. Ættum
viö þess vegna „I öryggisskyni”
aö neyöa alla framleiöslu niöur i
kok tilraunadýra til aö komast aö,
hversu eitraöar nálar, hnetur,
boltar, skór, sokkar og steikar-
pönnur eru? Þarna er ekki hægt
aö draga neina skynsamlega
markalinu.
Annaö hryllilegt rannsóknar-
sviö, sem skýlir sér undir merki
læknisfræöinnar, er höfuöflutn-
ingur og viöhald llfs i höföum ein-
um saman án búks og einnig heil-
um, sem fjarlægöir hafa veriö úr
höföum. Próf. J.R. White (banda-
riskur) hefur framkvæmt fjölda
slikra tilrauna á öpum. Hin ein-
angruöu höfuö og heilar apanna
lifa I rannsóknarstofu hans, al-
gjörlega ósvæfö. Rafritar tengdir
viö þá sýndu, aö þau viröast meö
fullri meövitund og geta numiö
hljóö. Vitum viö, hvers konar
martröö einangraöur heili upp-
lifir? Einn af starfsmönnum pró-
fessorsins lýsti skoöun sinni á
þessu: „Trúlega eins og þeim,
sem vaknar gjörsamlega lam-
aöur”. Einangruö apahöfuö halda
áfram aö sjá og finna lykt. Þau
reyna jafnvel aö bita kvalarana
sina meö hvitu flibbana. Rúss-
neskir rannsóknarmenn hafa
einnig sérhæft sig á þessu
Frankenstein-sviöi og hafa stoltir
birt myndir af hinum tvlhöföa-
hundun súum — bæöi höfuöin meö
fullri meövitund og matast hvert I
sinu lagi. Eitt af þessum fyrir-
bærum liföi i 29 daga og svaraöi
hvort höfuö um sig nafi sínu.
Svipaöar rannsóknir hafa átt sér
staö i breska læknaskólanum I
Birmingham, en þar voru kattar-
heilar, sem voru ósvæföir og meö
fullri meövitund, athugaöir meö
tilliti til áhrif aýmiss konar lyfja
á þá.
Þaö er kominn timi til aö efast
um réttmæti slíkra fullyröinga.
Sé þessum rannsóknarmönnum
svona annt um meöbræöur slna,
hvers vegna fela þeir sig þá inni á
rannsóknarstofum...? Þessir
vlsindamenn ættu aö berjast gegn
sjúkdómum og þjáningum á
sjálfri víglinunni, þar sem þeir
gætu séö árangur verka sinna. 1
mörgum hlutum heims þekkjast
hvorki læknavisindi né læknar. Ef
„vivisectorinn’ (vivisector: sá,
sem kryfur lifandi verur) hefur
svona miklar áhyggjur af meö-
bræörum slnum, þá ætti hann aö
vera i afrisku frumskógunum eöa
suöur-ameriku fenjunum og berj-
ast gegn læknanlegum sjúkdóm-
um sem þar drepa menn vegna
þess, aö engir læknar eru þar til
staöar.
Raunverulegur grundvöllur
margra rannsókna er persónu-
legur metnaöur ...
Para- og Pseudo- læknis-
fræðileg not.
1. Vopnaprófanir.
Sú notkun dýra, sem mest leynd
hvilir yfir, er prófanir á vopnum,
geislavirkni, ýmsum efnum til
hernaöar og þvi um liku.
Eftir siöara heimsstriö létu
þúsundir dýra llfiö viö tilrauna-
sprengingar á ameriskum og
breskum atóm- og vetnissprengj-
um. Sum dóu snögglega, en önnur
á löngum tima vegna hinna hæg-
virku og hryllilegu áhrifa geisla-
virkninnar.
Mörgum dýrum er enn skotiö út
I geiminn, þar sem þau eru látin
deyja.
Sumar vopnaprófanir Breta
eiga sér staö utan Bretlands.
Hvort þetta er vegna þess, aö til-
raunirnar eru svo grimmdar-
legar, aö erfitt sé aö fá leyfi fyrir
þeim eöa af einhverjum öörum
orsökum er óvist.
Þaö viröist sérlega óréttlátt, aö
dýr skuli veröa saklaus fórnar-
lömb útrýmingaráráttu mann-
skepnunnar. Alltaf má bera þvi
viö, aö þarna sé um aö ræöa próf-
anir, sem hafi giidi fyrir varnir
landsins eöa jafnvel læknisfræöi-
legtgildi. En svona rök fela ekki i
sér sannleikann, nema aö mjög
litlu leyti, þvi þaö er sama, hvaöa
forsendur einhver einstakur
rannsóknarmaöur gefur fyrir
slikum tilraunum, niöurstööur
háns eru til reiöu fyrir visinda-
menn, sem hafa árásarstrlö i
huga. Þær þjáningar, sem mann-
skepnan bakar sjálfri sér I strlö-
um eru algjörlega á eigin ábyrgö,
og ekki er meö neinum hætti hægt
aö verja siöferöilega, þegar menn
baka öörum tegundum þjáningar
viö prófanir á slikum heimatil-
búnum hörmungum.
131.994 tilraunir á dýrum voru
geröar áriö 1972 af hálfu breskra