Fréttablaðið - 24.12.2006, Side 22

M
ikil þjóðtrú
tengist jólum
og jólaföstu í
miðju íslensku
skammdegi.
Jólin eiga sér á
norðurslóðum æviforna sögu
tengda vetrarsólhvörfum. Frá
alda öðli hafa flestar þjóðir á norð-
urhveli jarðar haldið mikla hátíð í
kringum vetrarsólhvörfin og
nefndist þessi hátíð jól löngu fyrir
kristnitöku. Hvort sem það var
skammdegið eða hin rísandi sól
voru vetrarsólhvörfin sjálf tilefni
hátíðarhaldanna. Þegar kristni
barst til Íslands var fæðingarhátíð
Krists fyrir löngu komin í fastar
tímaskorður innan Rómarkirkj-
unnar og norrænu jólin féllu
saman við kristna hátíð.
Jól hefjast nú aðfarakvöld 25.
desember. Nafnið er norrænt en
frummerking þess óljós. Á Norð-
urlöndum hefur norræna nafnið
haldist en annars staðar tengist
nafnið kristnihátíð, Christmas er á
ensku Krists messa. Ekki er vitað
nákvæmlega hvenær jól voru
haldin í heiðnum sið en sennilega
með fullu tungli í skammdeginu.
Ekki vita menn heldur hvernig
þau voru haldin nema að þau voru
„drukkin“ með matar- og ölveisl-
um.
23. desember árið 1193 andaðist
Þorlákur Þórhallsson Skálholts-
biskup og var á Alþingi sumarið
1199 stofnuð Þorláks-
messa á andlátsdegi
hans. Þorláksmessan
varð lífseig og veldur
þar nálægð jóla. Þá
var soðið hangikjöt
til jólanna og víða
smakkað á því um
leið. Almennari
varð þó sá siður
að að hafa fisk-
meti, skötu eða
soðinn harðfisk
á borðum á
Þorláks-
messu.
Í upphafi skýrist skötuát einfald-
lega að því að ómerkilegur hvers-
dagsmatur var borðaður rétt fyrir
stórhátíðina, en í fiskátinu kynni
einnig að gæta leifa af katólskri
jólaföstu eða sérstakri Þorláks-
messuföstu. Á 20. öld hafa Vest-
firðingar haldið tryggð við kæsta
skötu sem Þorláksmessumat og
hefur sá siður breiðst út á síðustu
áratugum, sérstaklega á höfuð-
borgarsvæðinu. Í áratugi hefur
skata og mörflot verið sérstaklega
á boðstólum fyrir þann dag í fisk-
búðum og á síðari áratugum hafa
nokkur veitingahús einnig haft
skötu sem aðalrétt á Þorláks-
messu.
Helgi aðfangadagskvölds á rót
sína í vöku sem almenn var kvöld-
ið fyrir katólskar stórhátíðir enda
var oft talið að sólarhringurinn
byrjaði á miðjum aftni klukkan
sex.
Skammdegið er sá partur ársins
sem dregið hefur til sín flestar
þjóðtrúarhugmyndir. Draugar
koma helst við sögu um jóla-
leytið í Íslendingasögum og
þá var hættast við að alls-
kyns illþýði væri á ferli.
Frægasti óvætturinn telst
Grýla, hún er þekkt sem
flagð frá 13. öld og er á
17.-18. öld barnaæta
tengd jólunum. Frá 17.
öld eru varðveitt fjöl-
mörg Grýlukvæði og
þulur. Eftirlætis-
matur Grýlu er kjöt
af óþægum börn-
um. Þessi óvættur
á sér margar sam-
svaranir víða í
Evrópu en fáar
eru samt eins
ógnvekjandi og
Grýla. Ljóst
er að Grýla
hefur gegnt
miklu hlut-
verki við að
temja börn
og ala upp
því hún
fær
aldrei
góð
börn.
Jólasveinarnir þrettám eru eina
séríslenska jólafyrirbærið sem
finnst ekki annars staðar í heimin-
um. Fyrst fréttist af jólasveinum á
17. öld sem afkvæmi Grýlu og
miklu illþýði. Þeir taka nokkuð að
mildast á 19. öld, þótt bæði séu
þeir þjófóttir og hrekkjóttir, og
koma þá ýmist af fjöllum eða af
hafi. Seint á 19. öld tekur eðli jóla-
sveina og útlit að blandast dönsk-
um jólanissum annars vegar en
evrópskum og amerískum jóla-
karli hins vegar. Um 1930 verður
sú aðlögun að jólasveinarnir koma
fram í rauðum alþjóðaklæðnaði og
verða gjafmildir, en halda íslensk-
um sérnöfnum og fjölda. Smám
saman fá þeir meiri svip af
útlenskum jólasveini hvað snertir
útlit, klæðaburð og innræti. Ímynd
góða jólasveinsins með gjafirnar
náði fljótt nokkurri fótfestu, jóla-
sveinar verða vinir barnanna og
færa þeim gjafir, syngja fyrir þau
og segja sögur. Verslanir munu
ekki síst hafa stuðlað að þessari
þróun með því að nota jólasveina í
búðargluggum. Fyrsta íslenska
blaðaauglýsingin sem fundist
hefur með jólasveini birtist í
Morgunblaðinu 21. desember
1924.
Um miðja 20. öld fóru jólasvein-
arnir að gefa börnum í skóinn að
norðurevrópskum sið sem barst
hingað til lands með sjómönnum.
Jólagjafir í nútímaskilningi eru
ekki nema rúmlega hundrað ára
gamall siður meðal almennings á
Íslandi og tíðkuðust ekki hérlend-
is fyrr en seint á 19. öld. Hins
vegar fékk vinnufólk og heimilis-
menn eitthvað klæðakyns fyrir
jólin sem eins konar jólauppbót.
Tengdar því eru sagnir um jóla-
köttinn. Íslendingar hafa jafnan
afhent jólagjafir sínar á aðfanga-
dagskvöld, áður fékk fólk jólaskó
og kerti á því kvöldi. Sá háttur er
líka ráðandi annars staðar á Norð-
urlöndum og víðast í Mið-Evrópu.
Gjöfum og öðrum jólaglaðningi
fylgdi óvættur sem illa hefur
gengið að henda reiður á. Jólakött-
urinn er rammíslenskt fyrirbæri
en á sér ættingja í nautslíki við
Eystrasalt og annan af geitarkyni
í Noregi. Jólakötturinn gerði
engum mein sem eignuðust ein-
hverja nýja flík til að fara í á
aðfangadagskvöld en þeir sem
enga flík fengu „fóru allir í jóla-
köttinn“. Fyrstu heimildir um jóla-
köttinn eru frá 1864.
Snemma á 19. öld var orðinn
almennur siður að gefa hverju
barni kerti á jólunum og jafnvel
öllu heimilisfólkinu. Kertin voru
gerð úr tólg og því alldýr enda
helst notuð í kirkjum.
Jólatréð hefur í heila öld verið eitt
helsta tákn jólanna um heim allan
en það er þó tiltölulega nýtt af nál-
inni í núverandi mynd. Jólatré
breiddust upphaflega út frá Þýska-
landi. Einstaka grenitré tók að
berast til Íslands á síðara hluta 19.
aldar en slík jólatré urðu ekki
algeng fyrr en um síðari heims-
styrjöld. Þangað til var hérlendis
oftast notast við heimasmíðuð tré.
Jólaböll fyrir börn urðu algengur
siður. Í blaðinu Þjóðólfi er sagt frá
Jólatrésskemmtun sem Thor-
valdssen félagið hélt fyrir rúm-
lega hundrað fátæk börn á sjúkra-
húsinu í Reykjavík 28. desember
árið 1876.
Hangiket var lengst af aðalhátíð-
armaturinn en algengast var að
borða hann ekki fyrr en á jóladag.
Annað góðgæti var það sem er
kallað gamall íslenskur matur eða
þorramatur. Pottbrauð eða flat-
brauðskaka með smjöri og osti var
haft með.
Svínasteikur og hamborgarhrygg-
ir um jólin koma frá dönskum
hefðum. Kannski tengist það
heiðnum sið að slátra svíni fyrir
jólin.
Rjúpur sem nú á dögum þykja
sælgæti á jólaborði voru áður
sumstaðar hafðar í jólamat og
einna helst meðal fátækara fólks
sem ekki hafði efni á að slátra
neinum grip til jólanna.
Laufabrauðið er eitt af sérkennum
jólahalds á Íslandi. Víða í Evrópu
voru og eru til skrautlegar hátíð-
arkökur en þær eru mun matar-
meiri en laufabrauðið. Laufa-
brauðið virðist hafa verið útbreitt
um allt land en einkum fyrir norð-
an eftir miðja 19. öld.
Snemma á 20. öld hefst kökugerð í
stórum stíl til jóla og yfirgnæfði
sjálfan jólamatinn, en hefur nú
látið undan síga fyrir fjölbreytt-
ara veislufæði. Upp úr 1920 höfðu
menn eignast eldavélar með bak-
araofni og auðveldara var að baka
smákökur og tertur. Flæddi þessi
tíska yfir landið í nokkra áratugi
og það var metnaðarmál hús-
mæðra að eiga sem fjölbreyttast-
ar kökutegundir.
Elsta íslenska jólakveðja sem
fundist hefur í bréfi er frá 1667 og
segir: „Með ósk gleðilegra jóla,
farsællegs nýja árs, og allra góða
heillastunda í Vors Herra nafni
Amen.“ Fyrsta jóla- og nýárskort-
ið í heiminum var gefið út í Eng-
landi 1843, þrem árum eftir að frí-
merkið var fundið upp. Sending
jólakorta breiddist hratt út í Evr-
ópu og Norður-Ameríku á 19. öld.
Um jólin 1932 byrjaði Ríkisút-
varpið að senda jóla- og nýárs-
kveðjur og voru þær einkum til
sjómanna í fyrstu.
Jóladagur og aðfangadagskvöld
eru nú einn almennasti hátíðis- og
hvíldartími á Íslandi. Öll atvinnu-
starfsemi liggur niðri nema nauð-
synleg sé, ferðalög eru með
minnsta móti þessa daga og engar
samkomur utan kirkju aðrar en í
heimahúsum. Nú er almennastur
sá siður að á jóladag og annan í
jólum komi saman stórfjölskyldan
en aðfangadagskvöldið sé helgað
sjálfri kjarnafjölskyldunni og nán-
ustu gestum hennar.
Heimildir: Saga daganna
eftir Árna Björnsson
Þjóðtrú á íslenskum jólum
Í Sögu daganna eftir Árna Björnsson er ýmis
fróðleikur um trú og siði tengda íslensku jólunum
í aldanna rás. Hanna Björk Valsdóttir tók saman
þá helstu.