Fréttablaðið - 24.02.2007, Blaðsíða 63

H
ér á landi felst
meðferð barnaníð-
inga nánast ein-
göngu í hugrænni
atferlismeðferð í
fangelsi og stund-
um eftir fangavist þar sem menn
læra að þjálfa hugsun sína og
stjórna betur gjörðum sínum. Þór-
arinn V. Hjaltason, sálfræðingur
hjá Fangelsismálastofnun, segir að
þessi meðferð hafi skilað bestum
árangri. Markmiðið sé að koma í
veg fyrir ítrekun brota en ekki
endilega að breyta kynhneigð þar
sem kynhneigðin sé þegar orðin
fastmótuð hjá fullorðnu fólki.
„Hjá okkur beinist meðferðin
fyrst og fremst að því að fræða um
kynferðislega misnotkun, beina
áhuga einstaklinganna í heilbrigða
átt og kenna þeim að þekkja og var-
ast ákveðnar aðstæður, bera kennsl
á hugsanir og aðstæður sem fela í
sér aukna hættu og fara í þær
hugrænu villur sem einstakling-
arnir eru haldnir til að koma í veg
fyrir að þeir hrasi á ný,“ segir Þór-
arinn.
Misjafnt er hversu mikla með-
ferð menn þurfa og er það vegið og
metið. Sumir þurfa bara tíu til
fimmtán viðtalstíma með verkefn-
um inni á milli. Aðrir þurfa mun
lengri tíma.
Margir einstaklingar telja sig ekki
hafa gert neitt rangt þó að þeir hafi
hlotið dóm. „Maður reynir yfirleitt
að benda þessum mönnum á þær
hugarvillur sem þeir eru haldnir til
að athuga hvort hljóðið í þeim
breytist. Það getur tekið nokkur
viðtöl að fá einstaklinginn til að
vilja gera eitthvað í sínum málum,“
segir Þórarinn, „og stundum eru
menn alveg klárir á því að þeir hafi
verið dæmdir saklausir og þá er
lítið hægt að gera því að þeir viður-
kenna ekki brot. Ef þeir hafa hlotið
dóm þá þurfa þeir að haga sér með
ákveðnum hætti til að ekki falli
skuggi á þá eftir að þeir koma út
þannig að ekki sé hægt að klína
neinu á þá og þá reynir maður að
nálgast það þannig.“
Hugarvilla getur falist í því að
mennirnir mistúlka þörf barna eftir
athygli eða snertingu og telja að
eitthvað kynferðislegt sé þar að
baki. Þetta segir Þórarinn að sé
mjög breytilegt milli einstaklinga.
„Maður þarf líka stundum að fara í
önnur vandamál sem tengjast kyn-
ferðisbrotinu. Einmanaleiki er
mjög algengur og tilfinningaleg
samsvörun við börn. Oft eru þessir
menn aftarlega á merinni hvað
félagsþroska varðar þannig að
maður þarf að hjálpa þeim að vinna
með það, samskipti við jafnaldra og
þess háttar,“ segir hann.
Talsvert stór hópur manna við-
urkennir hins vegar brot sín og vill
gjarnan vinna í sínum málum.
Rannsóknir sýna að minni líkur eru
á því að barnaníðingar brjóti af sér
aftur ef þeir fá góðan stuðning,
öruggt húsnæði, atvinnu, ráðgjöf
og meðferð eftir fangelsisvist.
Erlendis hefur vöktun eftir afplán-
un verið að ryðja sér til rúms.
Vöktunin er þá fólgin í því að barna-
níðingnum er gert að tilkynna heim-
ilisfang sitt og fer þá í gang ákveð-
ið kerfi sem felst í reglubundnum
heimsóknum og viðtölum. Í sumum
löndum fá barnaníðingar líka stað-
setningartæki um ökkla á reynslu-
lausnartíma.
Bragi Guðbrandsson, forstjóri
Barnaverndarstofu, álítur að vökt-
unarkerfi með stuðningi, reglu-
bundinni meðferð og stuðningsvið-
tölum sé langlíklegast til að bera
árangur. „Hættulegast er að mönn-
um sé útskúfað úr samfélaginu, þá
hafa þeir engu að tapa og sjá engan
tilgang í að halda aftur af sér,“
segir hann.
„Þegar þessir einstaklingar eru
hundeltir og þeim gert ófært að búa
og lifa í samfélaginu þá er næsta
víst að þeir brjóta aftur af sér.
Menn hafa engu að tapa og ekki að
neinu að keppa. Þeir fagna því jafn-
vel að vera settir í fangelsi þar sem
þeim líður betur og þeir fá húsnæði
og mat,“ segir Bragi.
Vönun með lyfjum er stundum
notuð erlendis, til dæmis í Bret-
landi og á Írlandi og í sumum ríkj-
um Bandaríkjanna, en lyfjameð-
ferð er sjaldan notuð á Íslandi nema
einstaklingar óski eftir því og er
það þá gert í samráði við lækni.
Lyfjameðferðin hefur ekki gefið
neitt sérstaklega góða raun erlend-
is, að mati Þórarins. Alltaf óska þó
einhverjir einstaklingar eftir efna-
fræðilegri vönun til að ná tökum á
hneigð sinni því að lyfin draga úr
kynhvötinni.
„Allir eru meðvitaðir um að
þessi meðferð er oft á tíðum mjög
varhugaverð vegna aukaverkana, í
mörgum tilfellum virkar hún ekki
og veitir því falskt öryggi. Í mörg-
um tilfellum getur hún leitt til auk-
innar árásarhneigðar einstakling-
anna. Þeir hafa oft brotið af sér
þrátt fyrir lyf auk þess sem auðvelt
er að blekkja og taka ekki inn lyfin.
Þessir einstaklingar geta því verið
gangandi tímasprengjur. Það er
samt ekki útilokað að beita henni
með samþykki og einlægum vilja
þess sem í hlut á,“ segir Bragi.
Lyfjameðferð þykir mjög niður-
lægjandi meðferð ef hún er ekki
gerð í samvinnu við viðkomandi og
getur haft öfug áhrif þannig að
hann vilji hefna sín með frekari
brotum. Aðrar leiðir þykja jafn
árangursríkar ef ekki árangursrík-
ari. Kynferðisbrot eru í eðli sínu
ofbeldisbrot. Vinna með kynhneigð
leysir því ekki allan vandann. Það
þarf því að vinna með aðra þætti
líka.
Bragi segir að barnagirnd geti
verið ásköpuð en oftar sé hún áunn-
in. Ákveðnar fantasíur fari í gang
og óhófleg notkun á klámefni geti
örvað og haft slæm áhrif á þróun-
ina. Einstaklingar sem ekki njóta
heilbrigðs uppeldis, umhyggju,
athygli, örvunar og hvatningar geti
einangrast í fantasíum. Þeir láti að
lokum til skarar skríða.
Þórarinn segir að það sé mjög á
reiki hvort ofbeldismennirnir hafi
orðið fyrir kynferðisofbeldi sjálfir.
Sumar rannsóknir sýni að tæplega
þriðjungur og allt upp í áttatíu pró-
sent unglinga, sem beita kynferðis-
ofbeldi, hafi orðið fyrir því sjálfir.
Stærstur hluti þeirra endurtekur
ekki brot sitt.
Skiptar skoðanir eru um það
hversu mikinn árangur það beri að
veita barnaníðingum meðferð.
Árangur meðal unglinga er mjög
góður þar sem þetta hegðunar- og
hugsanamunstur er ekki orðið fast-
mótað hjá þeim. Meðal fullorðinna
er árangurinn síðri en telst þó nokk-
uð góður. Um tuttugu prósent
endurtaka brot sín. Til þessa hóps
teljast þeir sem haldnir eru barna-
girnd á háu stigi og ekki hafa tekið
meðferð. Hinir endurtaka síður
brot sín eftir því sem vitað er.
Þó hópurinn sem haldinn er
barnagirnd á háu stigi sé hættuleg-
asta tegundin af kynferðisbrota-
mönnum þá fremja þeir mikinn
minnihluta af brotunum. „Langflest
brot eiga sér stað innan veggja
heimilisins og eru ekki framin af
einstaklingum með barnagirnd á
háu stigi. Þetta eru frekar einstakl-
ingar með alvarlega persónuleika-
röskun og siðblindu, fyrst og fremst
einstaklingar sem hafa tilhneig-
ingu til að misnota og þá ekki bara
börn,” segir Bragi.
Rannsóknir sýna að ungir gerend-
ur, einstaklingar yngri en 18 ára,
eru ábyrgir fyrir um þriðjungi kyn-
ferðisbrota sem koma í Barnahús.
Rannsóknir hafa leitt í ljós að meiri-
hluti fullorðinna kynferðisbrota-
manna byrjar að brjóta af sér á
barnsaldri. Bragi telur að hægt sé
að ná árangri í fyrirbyggjandi
starfi með því að einbeita sér að
ungu mönnunum. „Ekki síst vegna
þess að meðferðarárangur er betri
því fyrr sem við grípum inn í. Með
snemmbærri íhlutun getum við líka
forðað mörgum fórnarlömbum frá
að lenda í klónum á þessum mönn-
um. Rétt er þó að hafa í huga að
flest börn og unglingar sem brjóta
af sér á þessu sviði gera það bara
einu sinni en lítill hluti er hins
vegar líklegur til að endurtaka brot
sín. Það er sá hópur sem við þurf-
um að uppgötva með áhættumati
og greiningu til að veita viðeigandi
meðferð,“ segir hann.
Þórarinn segir að kynferðisbrot
gagnvart börnum séu mjög falin en
samt hafi hann á tilfinningunni að
einstaklingum sem dæmdir eru
fyrir kynferðisbrot og þá sérstak-
lega brot gagnvart börnum fari
fjölgandi. Hann bendir á að í Kan-
ada hafi rannsóknir sýnt að dæmd-
um einstaklingum hafi fjölgað en
ákærum ekki. „Maður verður meira
var við þessi brot, þau eru líka
meira í umræðunni þannig að
maður horfir kannski meira á þau
en maður hefur svo sem alltaf gert
það, allavega frá því ég byrjaði að
vinna hérna. Það er meira af þess-
um einstaklingum að koma í með-
ferð.“
Það eru ekki bara karlmenn sem
fremja kynferðisbrot gagnvart
börnum, konur gera það líka. Það
er þó mjög falið vandamál. Erlend-
is hafa komið upp dæmi um slíkt, til
dæmis í Bandaríkjunum þar sem
kvenkyns kennarar hafa orðið upp-
vísir að kynferðisofbeldi gagnvart
börnum. Kynferðisbrot kvenna
gagnvart börnum hafa ekki komið
til dóms hér á landi eftir því sem
best er vitað.
Útskúfunin er
hættulegust
Kynferðisofbeldi gagnvart börnum er falið vanda-
mál og lítið um það vitað. Ljóst er þó að barna-
níðingar eru undir sérstöku eftirliti hjá Fang-
elsismálastofnun. Í viðtölum hjá sálfræðingum
stofnunarinnar kemur stundum fram að barna-
níðingar telji sig saklausa. „Þeir skilja ekki að þeir
hafi gert rangt,“ segir Þórarinn V. Hjaltason,
sálfræðingur hjá Fangelsismálastofnun. Guðrún
Helga Sigurðardóttir ræddi við hann og Braga
Guðbrandsson, forstjóra Barnaverndarstofu.