Fréttablaðið - 06.10.2007, Blaðsíða 14

greinar@frettabladid.is
Fyrir 10-15 árum var bandaríski orkumarkaðurinn ekki svo
ólíkur þeim íslenska. Sömu
fyrirtæki önnuðust orkuframleiðsl-
una, flutning raforkunnar, smásölu
og þjónustu við viðskiptavini.
Starfsemi þessara orkuveitna var
ströngum skilyrðum háð og
svigrúm fyrirtækjanna til álagning-
ar var takmarkað. Inn í þetta kerfi
voru jafnframt byggðir hvatar
fyrir fyrirtækin að koma sér upp
framleiðslu- og dreifigetu til að
anna orkutoppum. Þetta kerfi náði
árangri að því leyti að frá síðari
heimsstyrjöld fram á tíunda
áratuginn jókst framleiðni
raforkugeirans þrefalt á við aðra
þætti efnahagskerfisins. Orku-
fyrirtækin voru stöndug og verð á
orku til almennings lágt.
Í samræmi við kenningar
frjálshyggjunnar um kosti hins
frjálsa markaðar, réðst Bush-
stjórnin hin fyrri (1989-1993) í að
skipta upp ólíkum þáttum orku-
kerfisins: framleiðslu, flutningi og
dreifingu. Þannig ættu litlar
orkuveitur að geta leitað samninga
við orkuframleiðendur, knúið niður
verð og leyft viðskiptavinum sínum
að njóta ávinningsins. Hérlend
stjórnvöld virðast hafa kokgleypt
hugmyndafræðina á bak við
sundurlimun raforkukerfisins og
var hún höfð sem fyrirmynd þegar
raforkugeirinn var „markaðs-
væddur“ með nýrri löggjöf á
seinasta kjörtímabili. Enda væri
annars erfitt að réttlæta einkavæð-
ingu á fyrirtækjum sem byggju við
einokunaraðstöðu á sínu sviði.
Uppskipting raforkufyrirtækja er
þó engin lausn á þessu. Í fyrsta lagi
er ekki hægt að geyma rafmagn á
lager eins og t.d. málma. Framboð
og eftirspurn eftir raforku er
nánast fasti og svigrúm veitufyrir-
tækja til samninga því lítið. Einföld
eðlisfræðilögmál setja því skorður
hversu langar vegalengdir er
raunhæft að flytja raforku. Litlar
veitur sem byggja afkomu sína á
sölu til almennings hafa því litla
möguleika á að leita tilboða hjá
fjölda framleiðenda. Orkumiðlarar
sem kaupa rafmagn af framleið-
endum og selja til smásala þurfa
ekki að ráða yfir nema broti af
orkuþörfinni til að verða allsráðir
um verðlagninguna. Þetta nýtti
orkumiðlunarfyrirtækið Enron sér
til hins ítrasta og hlunnfór meðal
annars Kaliforníuríki um gríðar-
legar fjárhæðir.
Þá þurfa raforkukerfi stöðugt að
kljást við álagstinda. Styrkur
þeirra verður ekki metinn út frá
því hvernig þau standa sig við
kjöraðstæður heldur þegar
orkunotkunin er í hámarki. Þetta
krefst þess að orkufyrirtækin hafi
yfir að búa umframgetu, en á máli
markaðarins nefnist slíkt offjár-
festing og er skilgreint sem
vandamál en ekki öryggistæki.
Þetta olli því að stór svæði í
Bandaríkjunum urðu rafmagnslaus
um langt skeið sumarið 2003, en
einmitt á þeim svæðum hafði verið
gengið lengst í sundurlimun
raforkufyrirtækja.
Einkavæðingin sem nú hefur verið
smyglað í gegn í borginni tekur
ekki mið af þessari reynslu. Hún er
í anda aðferða sem kallaðar hafa
verið „stórslysakapítalismi“ þar
sem hægrisinnaðir stjórnmála-
menn hafa keyrt í gegn formbreyt-
ingar í kjölfar stríðs, efnahags-
kreppu eða náttúruhamfara, án
þess að hafa kynnt þær fyrst í
almennum kosningum. Þetta er
gert á slíkum tímum vegna þess
að þá er baráttuþrek almennings
lamað og fólk hefur ekki orku til
að andæfa yfirganginum. Þannig
notaði ríkisstjórn George Bush
yngra í Bandaríkjanum eyðilegg-
ingu af hálfu fellibylsins Katrinu
til að einkavæða skólakerfi og
aðra almannaþjónustu í New
Orleans.
Í seinustu kosningabaráttu í
Reykjavík hafði enginn flokkur á
stefnuskránni að sameina ætti
Orkuveitu Reykjavíkur öðru
fyrirtæki og afhenda þessu
fyrirtæki stóran hluta af eigum
Orkuveitunnar. Núna er skyndi-
lega keyrð í gegnum sameining
Orkuveitu Reykjavíkur við nýtt
fyrirtæki, Geysir Green Energy.
Forystumenn eru valdir af stjórn
án skýringa, þeim afhentir
kaupréttarsamningar upp á tugi
milljóna og lýðræðislega kjörnum
fulltrúum ekki gefinn kostur á að
kynna sér málin. Þeim Vilhjálmi
og Birni Inga lá meira að segja svo
mikið á að afhenda kosningastjóra
Framsóknarflokksins og systur-
syni Vilhjálms kaupréttarsamn-
ingana að fundurinn í stjórn
fyrirtækisins er ólöglega boðaður
og málið keyrt í gegn.
Hið nýja fyrirtæki byggir
viðskiptavild sína á orkuauðlind-
um Reykvíkinga á Hellisheiði og
Nesjavöllum – háhitasvæðum í
eigu almennings. Þær hafa
fyrirvaralaust verið afhentar
fyrirtæki sem á að keppa á
markaði. Á Íslandi virðist hvorki
þurfa náttúruhamfarir eða stríð til
þess að aðferðir stórslysakapítal-
ismans séu notaðar til að afhenda
eigur almennings. Líklega reikna
stjórnvöld í Reykjavík með því að
pólitískur doði Íslendinga sé á við
það sem þekkist meðal trámatís-
eraðra fórnarlamba stórslysa
annars staðar í veröldinni. Nú á
eftir að kom í ljós hvort þetta mat
á þjóðinni á rétt á sér.
Hneyksli ársins
O
lía og vatn blandast illa. Sama lögmál gildir þegar
reynt er að hræra saman opinberum rekstri og einka-
rekstri eða einokunarrekstri og samkeppnisrekstri.
Umræður um sameiningu dótturhlutafélags Orku-
veitu Reykjavíkur við hlutafélag í einkaeigu á sama
sviði varpar ljósi á þetta.
Af nokkrum öðrum nýlegum dæmum af svipuðum toga má
nefna einkavæðingu einokunarreksturs Hitaveitu Suðurnesja,
þjóðnýtingu ríkishlutafélagsins Íslandspósts á prentsmiðju í
samkeppnisrekstri og hlutafélagavæðingu Ríkisútvarpsins sem
Samkeppniseftirlitið taldi í áliti til Alþingis að stangaðist á við
samkeppnisreglur.
Hitt er svo annað mál að sameining Reykjavíkur Energy Invest
og Geysis Green Energy er örugglega skynsamleg. Þar kemur
tvennt til: Öflugt fyrirtæki á þessu sviði með áhættufjárfestingu
í útlöndum að markmiði verður að veruleika. Skattborgarar í
Reykjavík fá svo að auki býsna gott verð fyrir sinn snúð.
Vandinn í þessu samhengi er því ekki sjálfur sameiningar-
gerningurinn. Vandinn er fremur fólginn í því að ólík lögmál gilda
um ákvarðanatöku í einkarekstri og opinberum rekstri.
Í einkarekstri eru ákvarðanir teknar hratt bak við luktar
dyr. Í opinberum rekstri krefst lýðræðið lengri tíma og opinnar
umræðu. Þessum tveimur andstæðu sjónarmiðum laust eðlilega
saman í þessu tiltekna máli. Blanda opinbers rekstrar og einka-
rekstrar kallar á slíka árekstra.
Í nútímarekstri hlutafélaga eru hlutabréfakaupsamningar
lykilstarfsmanna algengir og eðlilegir. Í opinberum rekstri eru
jafnréttissjónarmið ríkari. Borgarstjórinn brást því rétt og skjótt
við gagnrýni á þennan hluta málsins þegar hann óskaði eftir á
eftir því að jafnréttissjónarmiðið yrði látið gilda.
Klípan varðandi þetta er hins vegar sú að Orkuveitan var þegar
árið 2001 sett undir leikreglur einkamarkaðarins. Alþingi sam-
þykkti þá með samstöðu allra flokka á Alþingi, að beiðni þáver-
andi meirihluta í borgarstjórn Reykjavíkur, að taka Orkuveituna
undan almennum reglum stjórnsýsluréttarins. Það átti bæði við
um málsmeðferðarreglur og launa- og starfskjör.
Þegar litið er til baka virðast allir flokkar í borgarstjórn
Reykjavíkur hafa tekið ákvarðanir um að nota hluta peninga
skattborgaranna í Orkuveitunni í áhætturekstur enda mæla lögin
frá 2001 beinlínis svo fyrir. Gild sjónarmið eru hins vegar fyrir
því að þetta eigi ekki að vera markmið með opinberum rekstri.
Sameining þessara tveggja útrásarfyrirtækja á orkusviðinu er
í sjálfu sér ekki stílbrot í þessu tilliti. Segja má að stílbrotið hafi í
raun verið ákveðið með lögunum frá 2001 og svo með því að beita
þeirri heimild þegar dótturfyrirtækið var stofnað, án þess að lítið
sé gert úr þekkingarnýtingunni sem í þeirri ákvörðun fólst.
Sú ályktun sem af þessu máli má draga er einföld: Brýnt er
að hraða setningu laga þar sem tekið er á skipulagsvanda orku-
búskaparins. Með aðgreiningu samkeppnisrekstrar og einokunar-
þjónustu og aðgreiningu auðlindaréttinda frá framleiðslu má ná
fram stöðu sem ætti að þjóna almannahagsmunum og opna um
leið tækifæri á þessu sviði til samkeppni og útrásar á grundvelli
nútímaleikreglna um atvinnustarfsemi.
Gildandi löggjöf á þessu sviði gerir ráð fyrir að unnt sé að
blanda saman rekstrarformum og rekstrarviðfangsefnum sem
eru jafn eðlisólík sem olía og vatn. Því þarf að breyta.
Olía og vatn
Come2 Scandinavia, Vesterbrogade 17
1620 Kaupmannahöfn.
Á leið til Skandinavíu?
Við hjá Come2 Scandinavia aðstoðum þig að finna bestu verðin
á flugi, gistingu, bílaleigubíl og annarri afþreyingu.
Erum með tvær stórar og rúmgóðar íbúðir á Vesterbrogade til
leigu. Frábær lausn fyrir hópa og fjölskyldur.
www.come-2scandinavia.dk - info@come2scandinavia.com - +45 33 25 64 25
COME2 SCANDINAVIA
Það er með ólíkindum að borgarstjóra og
meirihlutanum í Reykjavík hafi á örfáum
dögum tekist að gera eitt mesta sóknarfæri
í atvinnulífi Íslendinga tortryggilegt í
augum almennings. Það er grafalvarleg um
leið og það er fyllilega verðskuldað og
sorglegt. Æ fleiri spyrja sig að því hvort
borgarstjóra og Framsóknarflokknum sé
fyrirmunað að ráða mikilvægum úrlausnarefnum
til lykta í samræmi við nútímalega stjórnunarhætti
og hagsmuni almennings.
Fulltrúar meirihlutans Björn Ingi Hrafnsson og
Haukur Leósson hafa augljóslega viljað leika stóra
bissness-karla í stjórn Reykjavik Energy Invest.
Þar úthlutuðu þeir sér sæti án þess að veita
fulltrúum minnihlutans tækifæri til að hafa eftirlit
með störfum sínum. Það nýttu þeir sér til að
þrefalda eigin stjórnarlaun og gera fordæmalausa
kaupréttarsamninga sem m.a. ná til kosningastjóra
Framsóknarflokksins sem ráðinn var til fyrirtækis-
ins fyrir tveimur vikum. Svo virðist sem dúettinn
hafi litið á þetta sem nokkurs konar einkamál sem
ætti ekkert erindi í opinbera umræðu, við
stjórn Orkuveitu Reykjavíkur eða borgar-
stjórn Reykjavíkur.
Það er lágmarkskrafa að í opinberu
fyrirtæki sé farið vel með eigur almennings
og ekki teknar aðrar ákvarðanir en þær sem
þola dagsljósið. Til að skapa frið um útrás
Orkuveitunnar er fyrsta skrefið að skipta
pólitískum fulltrúum út úr stjórn REI. Í
staðinn ættu að koma fagstjórnendur með
skýra stefnu starfi sínu til grundvallar. Sú
stefna á að vera mörkuð af eigendum og
stjórn Orkuveitu Reykjavíkur.
Borgarstjórn og Orkuveitu Reykjavíkur bíður
ærið verkefni við að endurvinna traust almenn-
ings. Það þarf að skýra leikreglur, auka gagnsæi og
tryggja eðlilega stjórnarhætti í Orkuveitunni,
dótturfélögum hennar og samskiptum fyrirtækis-
ins við fulltrúa eigenda. Samfylkingin er tilbúin að
taka þátt í því af fullum heilindum að vinda ofan af
vitleysunni og koma útrásarstarfi Orkuveitunnar
aftur í eðlilegt og heilbrigt horf þannig að allir geti
verið stoltir af.
Höfundur er oddviti Samfylkingar
í borgarstjórn.
Óorði komið á útrásina