Fréttablaðið - 01.12.2007, Side 42

42 1. desember 2007 LAUGARDAGUR
Á
rið 2005 var lítil
bananaplanta flutt
frá garðyrkjuskól-
anum á Reykjum
til Grænlands í til-
raunaskyni. Þar
var hlúð að henni í tilraunagróð-
urhúsi í Narsaq eftir leiðbeining-
um frá Holger Hansen, garð-
yrkjustjóra á Reykjum. Notast
var við sólarorku og olíukynd-
ingu við upphitun og nú í nóvem-
ber kom fyrsta uppskeran af
grænlenskum bönunum. Voru
ávextirnir dýrmætu boðnir til
kaups og var hæsta boð fyrir einn
banana 600 krónur danskar, jafn-
virði rúmra 7.000 íslenskra
króna, að sögn Bents Oleson, sem
er garðyrkjustjóri í tilraunagarð-
yrkjustöðinni í Narsaq í suður-
hluta Grænlands.
Frá þessu skýrir meðal annars
kanadíski vefmiðillinn Nunatsiaq
News og segir þar að fram til
þessa hafi Ísland verið eina land-
ið við norðurheimskautsbaug
sem rækti banana. Þar segir
meðal annars um Ísland: „Þökk
sé auðveldu aðgengi að jarðhita-
orku eru allir bananar sem þjóðin
neytir ræktaðir þar í risastórum
gróðurhúsum.“ Íslendingar
kunna að hvá við þessu því þeir
vita sem er að flestir bananar á
Íslandi eru vandlega merktir bláa
miðanum frá Chiquita. Margir
vita þó að á Íslandi er hægt að
rækta banana, einmitt vegna
jarðvarmans, og að það hefur
verið gert óslitið í Garðyrkju-
skólanum á Reykjum allt frá því
fyrir miðja síðustu öld.
Bananaræktunarþjóðin Ísland
Misskilningurinn um að hér séu
ræktaðir nægir bananar til að
fullnægja þörf landsmanna er þó
útbreiddari en margir Íslending-
ar gera sér grein fyrir. Á netinu
má finna fjölmargar síður á
ýmsum tungumálum um banana-
ræktun Íslendinga og tengjast
þær jafnt ferðalögum, jarðvarma-
vísindum og banönum. Stutt er
síðan fullyrðing af þessu tagi var
tekin út af alfræðiorðabókinni
Wikipediu, en enn er hana að finna
á Conservapediu, alfræði banda-
rískra íhaldsmanna. Í breskum
vísindaþætti á dagskrá BBC-
útvarpsstöðvarinnar var því hald-
ið fram fyrir nokkru að Ísland
væri einn helsti bananaframleið-
andi heims og á ófáum heimasíð-
um er það nefnt sem forvitnileg
og fyndin staðreynd að Íslending-
ar séu eina evrópska þjóðin sem
rækti banana. Í vefsamfélaginu
Facebook er meira að segja að
finna umræðuhóp fólks sem vill
knýja á um að Bretar flytji inn
íslenska banana.
Raunar eru fá lönd í Evrópu þar
sem bananar eru ræktaðir svo ef
til vill er sannleikskorn í staðhæf-
ingunum. Flestir bananar eru
ræktaðir innan við tíu gráður frá
miðbaug jarðar og óvíða er til nóg
af orku til að hita upp gróðurhús
þar sem ríkja þarf hitabeltislofts-
lag. Eyjan Krít er að öllum líkind-
um eina svæðið sem landfræði-
lega tilheyrir Evrópu þar sem
bananar eru ræktaðir í atvinnu-
skyni, þó að á ýmsum nýlendum
og eyjum sem heyra undir Evr-
ópuþjóðirnar Spán, Portúgal og
Frakkland séu þeir einnig ræktað-
ir. Öll þessi ræktun er þó í tals-
vert meiri mæli en sú á Íslandi,
þar sem einungis eitt gróðurhús
er lagt undir bananana.
En hvað skyldi valda því að
þessi hugmynd um yfirbyggðar
íslenskar bananaplantekrur sé
svo útbreidd? Víst er að útlend-
ingum þykir mikið til þess koma
að yfir höfuð sé hægt að rækta
hér banana og heimsóknir í hið
risavaxna gróðurhús Eden í
Hveragerði, þar sem má finna
eina bananaplöntu, voru löngum
fastur liður í gullna hringnum
sem flestir ferðamenn og erlendir
gestir voru sendir í. Þeim sem
hingað koma þykir það flestum
tíðindum sæta að jarðhiti sé svo
mikill á Íslandi að hann sé hægt
að nota til að rækta hitabeltis-
plöntur sem alla jafna vaxa mun
nær miðbaug. Ef til vill hefur ein
bananaplanta orðið að heilu húsi
og húsið svo að mörgum, eins og í
sögunni um fjöðrina og hænurnar
fimm. Þó er einnig hægt að
ímynda sér að ferðahandbókahöf-
undur eða aðrir á leið um landið
hafi fengið ávæning af áformum
sem uppi voru hér á landi á árun-
um eftir seinna stríð um að hefja
bananarækt í atvinnuskyni og sú
staðreynd slæðst inn í frásagnir
af landinu í bókum og blöðum
erlendis og öðlast sjálfstætt líf.
Melónur og vínber fín –
og bananar
Jarðhitinn er Íslendingum ómet-
anlegur við garðyrkju því með
því að beisla hann er hægt að
rækta hér margar skraut- og
matjurtir sem annars þyrfti að
flytja inn. Í bók Haraldar Sig-
urðssonar, Hallir gróðurs háar
rísa, þar sem saga ylræktar á
Íslandi er rakin, er sagt frá því
að fyrsta gróðurhúsið sem var
hitað með jarðvatni hafi verið
reist árið 1924. Upp frá því voru
gerðar tilraunir með alls kyns
jurtir í íslenskum gróðurhúsum
enda engar fyrirmyndir að fá að
utan um hvað væri hægt að rækta
með hjálp jarðhitans. Ferskjur,
bananar, melónur, vínber,
gras ker, apríkósur og tóbak eru
meðal þess sem þá var prófað
með misjöfnum árangri.
Árið 1931 gefa stjórnvöld út
reglugerð til að „takmarka sölu á
gjaldeyri til kaupa á ónauðsyn-
legum varningi eftir því sem við
verður komið“ þar sem heims-
kreppan hafði valdið verðhruni á
sjávarafurðum á erlendum mörk-
uðum. Á listanum yfir vörur sem
ekki mátti flytja inn er að finna
ýmsan almennan neysluvarning
(sápu og ilmvatn, sáraumbúðir,
jólaskraut, skó, vinnufatnað, skip
o.m.fl.) og þar á meðal allar
helstu garðyrkjuafurðir. Þessi
lög eru enn hert árið 1934.
Þarna fengu íslenskir garð-
yrkjumenn svigrúm til að prófa
sig áfram með ræktun á ýmsum
matjurtum og blómum án þess að
hafa áhyggjur af því að innflutt
vara væri seld á lægra verði.
Auk hefðbundinna matjurta eins
og tómata og gúrkna voru hér
meðal annars ræktaðar melónur
og vínber fín sem voru svo send í
Aðalstrætið til kaupmannanna
Silla og Valda, sem aftur mátti
þekkja af þessum ávöxtum. Vín-
berjaræktun var raunar talsvert
umfangsmikil hér á landi um
tíma, þar til um 1950 þegar inn-
flutningur á ávöxtum jókst. Sér-
staklega voru vínberin vinsæl
hjá setuliðinu sem þekkti slíkt
góðgæti úr heimalandinu.
Hitabeltisræktun á Íslandi
Bananar eru mun vandræktaðri
en vínberin en þó reyndu nokkrir
garðyrkjubændur fyrir sér með
ræktun þeirra. Heimildir eru
fyrir því að fyrsta bananaplanta
sem borið hafi ávexti hér á landi
hafi verið sýnd á garðyrkjusýn-
ingu 1941, en það var Eiríkur
Hjartarson, rafvirki í Laugardal,
sem átti plöntuna. Garðyrkju-
skóli ríkisins á Reykjum í Hvera-
gerði hóf að rækta banana á þeim
árum. Á garðyrkjustöðvunum
Víðigerði og Laufskálum í Borg-
arfirði var um hríð einnig stund-
uð bananarækt.
Bananarnir fóru illa með timb-
urgróðurhúsin út af hitanum sem
þar þurfti að vera og um miðja
öldina jókst innflutningur á
ávöxtum verulega. Er þess getið í
bók Haraldar að Silli og Valdi
hafi keypt inn íslenska banana
frá Víðigerði á 60 kr. kílóið en
erlendu bananana hafi þeir keypt
á 16 kr. kílóið svo erfitt var að
standast erlenda samkeppni í
verði.
Þó að ekki sé lengur hægt að
kíkja til Silla & Valda og ná sér í
íslenskan banana og landsfram-
leiðslan sé ekki meiri en svo að af
og til séu bananar í boði á kaffi-
stofu Garðyrkjuskólans má enn
láta erlenda gesti gapa af undrun
með því að sýna þeim Banana-
húsið að Reykjum. Hveragerði er
jú að öllum líkindum nyrsti ban-
anaræktunarstaður heims – því
að fyrrnefnt gróðurhús í Narsaq
á Grænlandi liggur sunnar en
Ísland.
Bananalýðveldið Ísland
Sagan um að Ísland sé sjálfbært um bananaframleiðslu lifir enn góðu lífi eins og sjá má víða á netinu. Þrjóskan og úrræðasemin
sem þarf til að rækta hitabeltisplöntu við norðurheimskautsbaug þykir sæta eindæmum. Svanhvít Lilja Ingólfsdóttir leit yfir sögu
bananaræktunar á Íslandi og kynnti sér hvaða hugmyndir útlendingar hafa um íslenska banana.
BANANARÆKTUN Á ÍSLANDI Aðalsteinn Símonarson grípur á ungri bananaplöntu í
gróðurhúsi sínu í Laufskálum í Borgarfirði.
„Hvaða þjóð er stærsti banana-
framleiðandi í Evrópu?
Ísland, 64 gráður norður, aðeins
tveimur gráðum neðan við norður-
heimskautsbaug.“
http://www.sln.org.uk/geography/
SLNgeography@Iceland1.htm
Í Garðyrkjuskólanum í Hveragerði,
sem nú heyrir undir Landbúnað-
arháskólann á Hvanneyri, hafa
íslenskir garðyrkjumenn gert tilraunir
með ýmsa ræktun í gegnum árin en
fastur punktur er bananaræktunin,
og vekur hún hvarvetna athygli og
undran. Bananaplönturnar eru allar
af sömu upprunalegu plöntunni og
bera enn ávöxt, yfir 65 árum seinna.
Að sögn Magnúsar Ágústssonar,
garðyrkjuráðunautar hjá Bændasam-
tökum Íslands, er uppskeran best
í desember því þá hafa ávextirnir
þroskast við bestu mögulegu
birtuskilyrði yfir sumarið. Plönturnar
eru höggnar niður eftir að þær gefa
ávöxt og þess vegna geta þær orðið
svona gamlar, því þær vaxa nýjar
upp við hverja uppskeru.
Þar sem íslensku bananaplönturnar
hafa fengið að dafna hér einangr-
aðar frá því í seinna stríði hafa þær
að sögn Magnúsar vakið áhuga
erlendra vísindamanna, sem vilja
kanna ónæmi þeirra fyrir sjúkdóm-
um sem upp koma á bananaplant-
ekrum og hafa jafnvel valdið því að
uppi eru dómsdagsspár um að viss
afbrigði banana geti orðið útdauð
á fáum árum. Talið er að þar sem
íslensku plönturnar eru svo gamlar
geti þær búið yfir erfðavísum sem
búið er að rækta út úr nýjustu
afbrigðum. Bananaplöntur fjölga
sér með rótarskotum og þau er vel
hægt að flytja á milli landa eins og
grænlenskir hafa gert, svo nú er
mikilvægt að hlúa vel að íslensku
plöntunum til að hægt verði að
nýta þær til að bjarga heiminum frá
bananalausri framtíð.
EINSTAKAR BANANAPLÖNTUR Á HEIMSVÍSU
Aðalsteinn Símonarson og
Sigurbjörg Pálsdóttir stofn-
uðu garðyrkjustöðina Lauf-
skála í Borgarfirði árið 1945
þegar þau byggðu stórt og
mjög hátt gróðurhús sem sérstaklega
var ætlað undir bananarækt. Húsið
var tæpir 300 fermetrar og mjög hátt
til lofts og þar ræktuðu þau banana
í nokkur ár. Bananarnir voru settir
á markað í Reykjavík í samstarfi við
heildsalann Eggert Kristjánsson og
seldust vel. „Hann keyrði þetta niður
í Borgarnes og þaðan fór það með
skipi til Reykjavíkur,“ segir sonur
hjónanna, Kári Aðalsteinsson, um
föður sinn.
En þurfti ekki mikið þor til að hefja
svo framandi ræktun á Íslandi á
þessum tíma? „Pabbi var náttúrlega
alltaf þekktur fyrir tilraunastarfsemi
svo ég held að það hafi ýtt
honum út í þetta,“ segir
Kári, en faðir hans ræktaði
einnig meðal annars kaktusa
og aðra þykkblöðunga.
Bananar voru þó aðeins ræktaðir í
Laufskálum í um þrjú ár. Á þessum
tíma voru öll gróðurhús úr timbri
og húsið fór illa í hitabeltishitunum.
„Það sem gerði að þetta gekk ekki
upp var að til að rækta banana þarf
að vera mjög heitt og mikill raki og
þannig skemmdust húsin fljótt,“ segir
Kári.
Viðurinn fúnaði og gróðurhúsið
skemmdist á fáum árum, auk þess
sem farið var að flytja inn banana í
meiri mæli að utan, en eftir stendur
minningin um verk framtakssams
fólks sem vildi kanna ítrustu mörk
þess mögulega í garðyrkju á Íslandi.
BORGFIRSKIR BANANAR
Í breskum vísinda-
þætti á dagskrá
BBC-útvarpsstöðvar-
innar var því haldið
fram fyrir nokkru
að Ísland væri einn
helsti bananafram-
leiðandi heims
HVAÐ SEGIR Á NET-
INU UM ÍSLENSKA
BANANA?