Fréttablaðið - 01.12.2007, Blaðsíða 38

38 1. desember 2007 LAUGARDAGUR
R
íkisstjórnarflokkarnir virð-
ast ekki samstiga þegar
kemur að áherslum í varnar-
málum. Sátt virtist ríkja um
starfrækslu ratsjárkerfis og
heimsóknir erlendra flug-
sveita á næstu árum, en nú heyrast raddir
úr Sjálfstæðisflokknum sem vilja nota
útgjöld til varnarmála með öðrum hætti.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir utanríkisráð-
herra talaði fyrir því í vikunni að stofnuð
yrði Varnarmálastofnun sem heyri undir
utanríkisráðuneytið. Stofnunin myndi taka
að sér samskipti við Atlantshafsbandalagið,
hafa umsjón með æfingum hér á landi og
tæki við allri starfsemi Ratsjárstofnunar.
Á sama tíma tala bæði Björn Bjarnason
dómsmálaráðherra og Jón Gunnarsson,
þingmaður Sjálfstæðisflokksins, fyrir því
að verkefni Ratsjárstofnunar færist til
Björgunarmiðstöðvarinnar í Skógarhlíð. Jón
vill raunar ganga lengra, og telur það óþarfa
að stefna orrustuþotum reglulega hingað til
land til loftrýmisgæslu.
Nú er í gangi vinna við mat á ógnum sem
kunna að steðja að landinu, en slíkt mat
hefur ekki verið unnið af íslenskum stjórn-
völdum áður. Það er því fróðlegt að kanna
hver þörfin fyrir flugsveitir er, og hvaða
hlutverki slíkar sveitir gætu gegnt, komi
upp neyðarástand meðan þær hafa hér við-
veru.
Góðar aðstæður fyrir æfingar
Ingibjörg tilkynnti í skýrslu til Alþingis í
nóvember að Frakkar stefndu á að vera með
flugsveitir hér á landi á komandi vori, og að
aðrar þjóðir væru í startholunum.
Þannig hafi Bandaríkin boðist til að senda
flugsveitir næsta sumar, og aftur sumarið
2009. Norðmenn hafi áhuga á að koma á
næsta ári, og Danmörk og Spánn skoði þátt-
töku árið 2009. Í síðustu viku upplýsti hún
svo að að Pólverjar hyggjust senda sveit
hingað til lands árið 2010.
Íslensk stjórnvöld munu sjá flugsveitun-
um fyrir aðstöðu á Keflavíkurflugvelli, auk
gistingar og fæðis fyrir það fólk sem kemur
hingað til lands. Flugsveitirnar munu auk
þess fá upplýsingar og þjónustu frá íslenska
loftvarnarkerfinu. Ísland mun ekki taka þátt
í öðrum kostnaði, svo sem launakostnaði eða
kostnaði við kaup á þotueldsneyti, segir Þórir
Ibsen, skrifstofustjóri varnarmálaskrifstofu
utanríkisráðuneytisins.
Erlend ríki sem áhuga hafa á því að taka
þátt í loftrýmiseftirliti hér á landi gera það
ekki eingöngu vegna þess að þeir vilji sýna í
verki velvilja gagnvart Íslendingum. Ein-
hverjir munu einnig líta til þess að hér er
hægt að æfa við aðstæður sem ekki bjóðast í
heimalandinu. Til dæmis er heimilt að æfa
lágflug yfir hálendinu yfir vetrartímann, auk
þess sem áhugi er fyrir æfingum í frosti og í
erfiðum veðuraðstæðum.
Þannig hafa Frakkar og Ítalir fengið að
stunda lágflugsæfingar í erfiðum veðurað-
stæðum í Kanada, og færa mætti rök fyrir
því að það geti verið hagkvæmara að koma
hingað til lands, enda styttra að fara.
Beggja hagur af komu flugsveita
„Þetta á að vera beggja hagur, það eiga báðir
aðilar að hafa út úr þessu ávinning,“ sagði
Ingibjörg Sólrún á fundi um varnarmál í vik-
unni. „Okkar ávinningur felst í því að það er
lofthelgiseftirlit með okkar svæði og með
Norður-Atlantshafinu. Ávinningur þeirra
sem leggja sitt af mörkum er að þeir fá tæki-
færi til æfinga.“
Á meðan bandarískar flugsveitir voru stað-
settar hér á landi fylgdu þeim jafnan björg-
unarþyrlur. Þórir segir að nú verði frekar
samið við dómsmálaráðuneytið um að Land-
helgisgæslan verði í viðbragðsstöðu, slíkt
ætti að nægja þeim þjóðum sem stunda muni
æfingar hér við land.
Hermálanefnd og sérfræðingar NATO
mátu stöðuna þannig við brotthvarf banda-
rísks varnarliðs fyrir rúmu ári að nauðsyn-
legt væri að halda áfram úti eftirliti með
umferð í lofti hér á landi. Þar með lagðist
NATO gegn því að íslenska ratsjárkerfið yrði
lagt niður. Þessir sérfræðingar mátu stöðuna
einnig þannig að það væri fullnægjandi að fá
flugsveitir með orrustuþotum hingað til
lands fjórum sinnum á ári í nokkrar vikur í
senn til loftrýmiseftirlits.
Sérfræðingar innan NATO sem rætt var
við segja þó að einstakar bandalagsþjóðir
verði sjálfar að meta eigin þörf fyrir varnir,
og óska formlega eftir aðstoð frá NATO sé
talin þörf á aðkomu bandalagsins.
Það gerði Geir H. Haarde forsætisráð-
herra á leiðtogafundi NATO í Riga í Lettlandi
í október í fyrra. Þar sagði hann íslensk
stjórnvöld ánægð með samkomulag sem gert
var milli Íslands og Bandaríkjanna um varn-
armál, en eftir stæði nauðsyn á eftirliti og
viðbúnaði á friðartímum.
Hernaðarsérfræðingar innan NATO, og
aðrir sem standa nærri bandalaginu og hafa
góða þekkingu á starfsemi þess, segja þó
þegar á þá er gengið að það mat hermála-
nefndar NATO að þörf sé á orrustuþotum hér
á landi hluta úr ári virðist tekin út frá pólit-
ískum þörfum frekar en hernaðarlegum þörf-
um, eða þörfum sem tengjast baráttu gegn
alþjóðlegum hryðjuverkum.
Sýnum að við eigum vini
Spurð um þetta sagðist Ingibjörg Sólrún ekki
útiloka að pólitískar forsendur liggi til grund-
vallar hjá NATO, en sér vitanlega sé þetta
ekki spurning um pólitískar forsendur hér á
landi.
Spurningin um pólitískar forsendur endur-
speglast ef til vill ágætlega í orðum Þóris
Ibsen: „Við erum fyrst og fremst að sýna
fram á það að við eigum bandamenn og vini,“
segir Þórir.
„Með því að það komi herþotur hér tíma-
bundið og stundi æfingar fer það ekki milli
mála að við erum bandalagsríki, og getum
treyst á NATO í heild, skyldi eitthvað koma
upp. Með þessu erum við að sýna að við erum
hluti af þessu bandalagi, og á þessu sjónar-
miði hefur NATO fullan skilning.“
Evrópskur hernaðarsérfræðingur sem
Fréttablaðið ræddi við segir þá sem þekk-
ingu hafa á málinu sammála um að engin
hernaðarleg ógn steðji að Íslandi. Hann vildi
ekki láta nafns síns getið vegna náinna
tengsla við NATO.
Bent hefur verið á flug langdrægra rúss-
neskra sprengjuflugvéla í kringum landið, en
eins og Ingibjörg Sólrún sagði í ræðu á þriðju-
dag líta hvorki Ísland né önnur NATO-ríki
svo á að af þessari endurkomu sprengjuflug-
véla stafi ógn.
Ef ekki stafar hernaðarleg ógn að landinu
stendur eftir það hlutverk flugsveita að verj-
ast alþjóðlegum hryðjuverkum. Evrópski
hernaðarsérfræðingurinn fullyrðir að þar
verði hlutverk orrustuþota afar takmarkað.
Slíkar þotur nýtist helst ef svo færi að hryðju-
verkamenn næðu farþegaþotum á sitt vald til
að gera svipaða árás hér á landi og gerð var
11. september 2001 í Bandaríkjunum.
Vaknaði grunur um að slíkt hryðjuverk
væri í undirbúningi, og svo vildi til að flug-
sveit væri stödd hér á landi á þeim tíma,
myndu orrustuþotur án efa verða sendar til
móts við farþegaflugvélina til að bera kennsl
á hana, staðfesta að henni hafi verið rænt, og
fylgja henni eftir. Lengra gætu hins vegar
orrustuþotur erlends ríkis vart gengið, að
mati sérfræðingsins, jafnvel þó ljóst væri að
hryðjuverkamenn hygðust valda manntjóni
með því að fljúga á byggingu, íþróttaleik-
vang eða annað mannvirki.
Íslensk stjórnvöld ákveði aðgerðir
Um allan heim er það álitin spurning til hvaða
aðgerða, ef einhverra, ætti að grípa komi
slíkar aðstæður upp. Spurningin snýst um
hvort stjórnvöld hafi rétt til þess láta skjóta
niður farþegaþotu fulla af fólki, í þeim til-
gangi að bjarga lífi fólks á jörðu niðri. Málið
hefur ekki verið rætt mikið hér á landi, en til
dæmis í Þýskalandi eru línurnar skýrar, þar-
lend stjórnvöld mega ekki láta skjóta niður
farþegaþotur, sama hvernig aðstæður eru.
Umræða um slíkar aðgerðir hefur að því er
best er vitað ekki farið fram hér á landi.
Í öllu falli er ljóst að stjórnvöld í banda-
lagsríki Íslands myndu aldrei taka ábyrgð á
því að ráðast á farþegaþotu í íslenskri loft-
helgi, segir sérfræðingurinn. Slíka ákvörðun
myndi NATO ekki heldur taka. Því er ljóst að
þeir einu sem gætu mögulega tekið ákvörð-
um um að granda farþegaþotu væru íslensk
stjórnvöld.
„Menn myndu aldrei fara í neinar hernað-
araðgerðir við Ísland eða innan íslenskrar
lögsögu án samráðs við íslensk stjórnvöld,“
segir Ingibjörg Sólrún. „Endanlegt samþykki
hlýtur að vera okkar, og þá væntanlega for-
sætisráðherra og utanríkisráðherra.“
Þotur hafa fleiri hlutverk
Aðrir sérfræðingar benda á að það geti skipt
verulegu máli að geta sent orrustuþotur til
móts við borgaralegar flugvélar, sé mögu-
leiki á að þær séu á valdi hryðjuverkamanna,
jafnvel þótt aldrei standi til að beita vopnum
gegn farþegaþotunni. Með því að fljúga til
móts við farþegaþotuna megi bera kennsl á
vélina, og staðfesta að ekki sé um bilun í fjar-
skiptabúnaði eða annað að ræða; með öðrum
orðum staðfesta að ógn sé fyrir hendi.
Með því að fá þetta staðfest sem fyrst auk-
ast möguleikar stjórnvalda á því að bregðast
við með aðgerðum á jörðu niðri, til dæmis
með því að tæma íþróttaleikvang eða önnur
líkleg skotmörk hryðjuverkamanna, og reyna
þannig að takmarka það tjón sem þeir gætu
valdið.
Af ofansögðu ætti að vera ljóst að ekki er
einfalt mál að meta þörfina fyrir viðveru
orrustuþota hér á landi. Á endanum snýst
spurningin væntanlega um peninga. Er þeim
best varið í það að taka á móti orrustuþotum,
eða ætti frekar að verja þeim til annarra
verkefna?
Varnir Íslands á krossgötum
Ósætti virðist innan stjórnarflokkanna um varnarmál. Sátt virðist ríkja um að ratsjárkerfið verði rekið áfram, en ekki hvert fyrir-
komulag rekstursins verði. Að auki eru öfl innan þingflokks Sjálfstæðisflokks þeirrar skoðunar að óþarfi sé að stefna flugsveitum
hingað til lands oft á ári. Brjánn Jónasson kynnti sér varnir landsins og þörfina fyrir orrustuþotur erlendra ríkja á Íslandi.
FLUGSVEITIR Til stendur að erlendar flugsveitir komi hingað til lands að meðaltali fjórum sinnum á ári á komandi árum, en deilt er um nauðsyn þess.
NORDICPHOTOS/AFP
Hlutverk Atlantshafsbandalagsins
hefur tekið gríðarlegum breyting-
um frá því það stóð andspænis
Varsjárbandalaginu á tímum kalda
stríðsins. Í dag er talað um öryggis-
bandalag þar sem áður var talað um
varnarbandalag. Bandalagið einbeit-
ir sér ekki lengur að hefðbundnum
vörnum bandalagsríkja, heldur lítur
svo á að til að tryggja öryggi heima
þurfi að tryggja frið í heiminum.
Fyrsta skrefið á þessari nýju vegferð
var verkefni NATO í Kosovo. Nú er
bandalagið komið í annað og mun
stærra verkefni í Afganistan, og
meta sérfræðingar bandalagsins
stöðuna svo að það verkefni muni
taka ár eða áratugi. Varla verður hjá
því litið að bandalagið virðist eiga í
innri kreppu. Illa hefur gengið að fá
nægan liðsafla og tækjabúnað til að
sinna verkefnum í Afganistan.
Ýmsir hafa orðið til að gagnrýna
verkefni NATO í Afganistan, til
dæmis þingmenn Vinstri grænna.
Ingibjörg Sólrún Gísladóttir utan-
ríkisráðherra segir að þrátt fyrir
erfiðleika við að tryggja öryggi í
Afganistan verði að hafa í huga að
hinn valkosturinn í stöðunni sé sýnu
verri.
„Brottför alþjóðaherliðs NATO og
þeirra fjölmörgu frjálsu félagasam-
taka sem starfa að uppbyggingar-,
mannúðar- og hjálparstarfi í landinu
í skjóli friðargæslu bandalagsins
gæti hrundið af stað atburðarás
sem yrði margfalt verri en það sem
nú er uppi í landinu,“ segir Ingibjörg.
➜ HERNAÐARBANDALAG Í TILVISTARKREPPU
STÓR VANDI
Afganistan er afar stórt,
eins og sjá má þegar
útlínur þess eru lagðar
yfir Evrópu. Að auki
er landið afar erfitt
yfirferðar og hitabreyt-
ingar miklar.