Fréttablaðið - 26.11.2008, Blaðsíða 16

16 26. nóvember 2008 MIÐVIKUDAGUR
greinar@frettabladid.is
FRÁ DEGI TIL DAGS
FRÉTTABLAÐIÐ Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík SÍMI: 512 5000, ritstjorn@frettabladid.is FRÉTTASTJÓRAR: Arndís Þorgeirsdóttir arndis@frettabladid.is, Kristján Hjálmarsson, kristjan@frettabladid.is Trausti Hafliðason trausti@frettabladid.is og Höskuldur Daði Magnússon (dægurmál) hdm@frettabladid.is
MENNING: Páll Baldvin Baldvinsson fulltrúi ritstjóra pbb@frettabladid.is VIÐSKIPTARITSTJÓRAR: Björn Ingi Hrafnsson bih@markadurinn.is og Óli Kr. Ármannsson olikr@markadurinn.is HELGAREFNI: Anna Margrét Björnsson amb@frettabladid.is og Sigríður Björg Tómasdóttir sigridur@frettabladid.is
ALLT OG SÉRBLÖÐ: Emilía Örlygsdóttir emilia@frettabladid.is og Roald Eyvindsson roald@frettabladid.is ÍÞRÓTTIR: Henry Birgir Gunnarsson henry@frettabladid.is LJÓSMYNDIR: Pjetur Sigurðsson pjetur@frettabladid.is FRAMLEIÐSLUSTJÓRI: Kolbrún Ingibergsdóttir kolbrun@frettabladid.is
ÚTGÁFUFÉLAG: 365 miðlar ehf.
RITSTJÓRAR: Jón Kaldal jk@frettabladid.is og Þorsteinn Pálsson thorsteinn@frettabladid.is AÐSTOÐARRITSTJÓRI:
Steinunn Stefánsdóttir steinunn@frettabladid.is. Fréttablaðið kemur út í 103.000 eintökum og er dreift ókeypis á heimili
á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur
sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. Issn 1670-3871
BRYNJAR NÍELSSON
Í DAG | Bankahrunið og
réttarríkið
Prófsteinn réttarríkisins er ekki hvernig það virkar á meðan
allt leikur í lyndi heldur hvernig
það stenst þrýsting og verndar
borgarana þegar veruleg vanda-
mál og ágreiningur koma upp í
samfélaginu. Hrun nær alls
bankakerfisins, sem er í senn
orsök og afleiðing af erfiðleikum
fyrirtækja og heimila í landinu, er
dæmi um slíkt.
Þótt þrot bankakerfisins sé
stærra en við höfum áður séð og
líkast til mun stærra en menn
gerðu sér áður í hugarlund að
gæti orðið, er rétt að hafa hugfast
að hér var lagaumhverfi og
réttarreglur, sem reynst hafa vel
hér sem annars staðar, til að fást
við þá stöðu sem upp var komin.
Hrun stærstu bankanna gaf
tæplega ástæðu til í upphafi til að
breyta lögunum með þeim hætti
sem gert var ólíkt því sem ætla
mætti af opinberri umræðu.
Setning neyðarlaga
Með setningu neyðarlaganna í
upphafi fjármálakrísunnar voru
teknar úr sambandi hefðbundnar
leikreglur réttarríkisins, m.a. að
leita úrlausnar dómstóla um
réttarágreining. Það hefur ekki
verið upplýst hvernig var staðið
að samningu þessara laga en svo
virðist að milliríkjadeila vegna
Icesave-reikninganna sé að miklu
leyti tilkomin vegna setningar
þessara laga. Hefðu menn talið
nauðsyn á breyttum lögum vegna
ástandsins var nær að vanda til
verksins og sú lagasetning verið
gerð með hefðbundnum hætti.
Síðan er það spurning hvort
Ísland hefði ekki verið miklu
trúverðugra gagnvart erlendum
kröfuhöfum bankanna ef venju-
legum úrræðum eins og greiðslu-
stöðvun og gjaldþrotaskiptum
hefði verið beitt í stað þeirrar
leiðar sem farin er í neyðarlögun-
um. Líklegra er að erlendir
kröfuhafar hefðu síður talið um
mismunun að ræða við þær
aðstæður og þeir jafnvel viljað
koma að endurreisn bankanna til
að gæta hagsmuna sinna. Öllum
möguleikum í þessa átt var
sennilega eytt með vanhugsuðum
neyðarlögum.
Að fiska í gruggugu vatni
Okkur var öllum verulega brugðið
við fall bankanna og fólk leitar
eðlilega skýringa á því. Fólk er
reitt og við þær aðstæður segir
mannkynssagan okkur að
réttarríkinu er hætta búin,
sérstaklega ef stjórnmálamenn,
fjölmiðlar og fjölmennir hags-
munahópar kynda undir ásakanir
um refsiverða háttsemi einstakl-
inga sem stjórnuðu bönkunum og
jafnvel annarra sem höfðu
einhvers konar eftirlitshlutverk
með fjármálastarfsemi í landinu.
Það er væntanlega enginn
ágreiningur um það að fram fari
rannsókn á orsökum á hruni
bankanna og öðru í kjölfar þess.
Hins vegar er afar sérkennileg
krafan um að fram fari sakamála-
rannsókn á þessu stigi málsins
þar sem enginn rökstuddur
grunur er um að refsiverð brot
hafi verið framin. Leiði hins vegar
almenn rannsókn á orsökum
hrunsins til þess að rökstuddur
grunur sé um refsiverð brot
einstakra manna eða einhver gögn
komi fram um slíkt með öðrum
hætti á að vísa málinu til viðeig-
andi yfirvalda til sakamálarann-
sóknar eins og lög gera ráð fyrir.
Það er í andrúmslofti sem þessu
að upp spretta hugmyndir um
breytingar á grundvallarreglum
réttarfars og mannréttinda. Setja
skal á fót sérstakt embætti
saksóknara til að rannsaka
hugsanleg afbrot manna án þess
að rökstuddur grunur um brot
liggi fyrir. Þetta hefur oft verið
kallað að fiska í gruggugu vatni.
Einnig eru hugmyndir uppi um að
kyrrsetja eignir eigenda, stjórn-
enda og tengdra aðila þeirra
fjármálastofnana sem ríkið tók
yfir meðan verið er að athuga
hvort refsiverð brot hafi verið
framin. Löggjöf af þessu tagi er
andstæð grunnreglum réttarríkis-
ins. Það virðist vera að stjórnvöld
í hinum vestræna heimi fari
stundum á taugum og setji
vanhugsaða löggjöf sem kippi úr
sambandi grundvallarreglum
réttarríkisins, sem tók svo langan
tíma að koma á. Hryðjuverkalög
margra landa í hinum vestræna
heimi eru dæmi um það og hætta
er á að slíkri löggjöf verði síðan
beitt í víðtækari mæli en upphaf-
lega var hugsað samanber
beitingu breska ríkisins á þeim
lögum gegn Íslendingum.
Fórnum ekki grunnréttindum
Þjóðfélagsgerð okkar réttarríkis
er góð og hefur að mestu leyti
virkað vel. Ástand það sem nú er
hér á landi réttlætir ekki að
grunnréttindum einstaklinga
verði fórnað vegna almennrar
reiði í samfélaginu. Ég er ekki að
gera lítið úr því tjóni sem
almenningur hefur orðið fyrir og
ég hef skilning á reiði fólks en við
megum ekki fara á taugum og
fórna því réttaröryggi sem er
nauðsynlegt svo hægt sé að lifa í
frjálsu samfélagi. Innviðir
samfélagsins og réttarríkið eru
miklu meira virði en þau verðbréf
sem hafa tapast að undanförnu.
Höfundur er hæstaréttar-
lögmaður.
Sakamannasamfélagið
UMRÆÐAN
Sigurður Sverrisson skrifar um
makrílveiðar
Þeim ásökunum var haldið fram í frétt á vefsíðu BBC hinn 10. nóvember sl. að
íslensk skip hefðu veitt fimmfalt meira
magn af makríl en kvóti þeirra segir til
um. Þetta er mikill misskilningur.
Ríkissjónvarpið tók fréttina upp í síðari
kvöldfréttum þann sama dag. Þessum
sömu ásökunum um ofveiði á makríl var aftur
ranglega haldið fram í bakþönkum Kolbeins
Óttarssonar Proppé í Fréttablaðinu þriðjudaginn 18.
nóvember sl.
Sá 20 þúsund tonna kvóti sem vísað er til í
upphaflegri frétt BBC tekur til veiða á alþjóðlegu
hafsvæði. Íslendingar hafa hins vegar veitt 110
þúsund tonn af makríl innan eigin lögsögu. Sam-
kvæmt Hafréttarsáttmála Sameinuðu þjóðanna hafa
Íslendingar óskoraðan rétt til þessara veiða.
Ásakanir um ofveiði eru því bæði rangar og villandi.
Hið rétta í málinu er að í heilan áratug hefur ósk
Íslendinga um að fá að taka þátt í viðræðum
annarra strandríkja um ákvörðun og skiptingu
heildarkvóta makríls í NA-Atlantshafi ítrekað
verið hafnað. Meginforsenda þeirrar höfnunar
hefur verið að makríl sé ekki að finna innan
íslensku lögsögunnar og því sé tilkall okkar til
veiða úr stofninum ekki á rökum reist.
Af þessu leiðir að Íslendingar eru ekki
aðilar að samkomulagi strandríkja um
skiptingu makrílkvóta eins og öðrum deili-
stofnum á borð við síld, loðnu og kolmunna.
Það er því beinlínis órökrétt að ætlast til þess
að þriðji aðili hlíti skilmálum samkomulags sem gert
er í óþökk hans og að honum fjarstöddum.
Á þessu ári hafa íslensk skip veitt um 110 þúsund
tonn af makríl innan íslenskrar lögsögu. Hvort þessi
afli nægir til þess að opna augu annarra strandríkja
fyrir þeirri staðreynd að makríll veiðist í íslenskri
lögsögu er önnur saga. Hitt er augljóst, að íslensk
stjórnvöld eru óbundin af ákvörðunum annarra
strandríkja um makrílkvóta þar til fulltrúum Íslands
verður boðin aðild að gerð samninga um veiðarnar.
Höfundur er upplýsinga- og kynningarfulltrúi LÍÚ.
Misskilningur um makrílveiðar
SIGURÐUR
SVERRISSON
Góð samskipti
Eins og frægt er orðið átti Björgvin
G. Sigurðsson viðskiptaráðherra fund
með Alistair Darling, fjármálaráðherra
Bretlands, í byrjun september. Í svari
við fyrirspurn Sivjar Friðleifsdóttur á
Alþingi í gær kom hins vegar fram að
tilgangur fundarins hefði verið að fara
fram á að innlánsreikningar IceSave
yrðu fluttir í breskt dótturfélag strax
en Landsbankanum yrði
gefinn frestur til flutn-
ings á eignum á móti
innistæðum þannig að
fjármögnunarsamningar
bankans röskuðust sem
minnst. Því fór
sem sagt fjarri
að umræðuefni
fundarins hefðu
verið „góð samskipti þjóðanna á sviði
fjármálamarkaðar“ eins og sagði í
opinberri tilkynningu á heimasíðu
viðskiptaráðuneytisins á sínum tíma.
Er það svo?
Þessu tengt: Utanríkisráðuneytið
sendi frá sér fréttatilkynningu í gær
þess efnis að Björgvin G. Sigurðsson
hafi sama dag stýrt ráðherrafundi
EFTA í Genf, í fjarveru Ingibjargar Sól-
rúnar Gísladóttur. Í tilkynningunni
kemur meðal annars fram að
ráðherrarnir hafi lýst yfir ánægju
með lok fríverslunarviðræðna
við Perú. Höfum við einhverja
ástæðu til að trúa því?
Hinn virti
Ásmundur Stefáns-
son er um það bil að verða fyrsti
maðurinn sem fær staðfestingu
Alþingis á að hann sé virtur. Í þings-
ályktunartillögu forsætisráðherra
um fjárhagslega fyrirgreiðslu hjá
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum segir að
„virtur bankasérfræðingur“ hafi verið
skipaður til að stýra endurskipu-
lagningu bankanna og er Ásmundur
sá er um ræðir. Enn fremur segir
að hann beri ábyrgð á að þróa,
innleiða og skýra frá heildstæðri
aðgerðaáætlun um endur-
skipulagningu bankanna.
Samhliða þessu viðamikla og
ábyrgðarfulla verkefni er
Ásmundur formaður
bankaráðs Landsbank-
ans. Fer það saman?
bergsteinn@frettabladid.is
T
ortryggni og efi eru áberandi í tilfinningalífi landsmanna
þessa dagana. Þetta eru eðlileg og rökrétt viðbrögð við því
að uppgötva að svo margt sem haldið var fram sem stað-
reyndum reyndist, þegar til tók, tóm steypa. Til dæmis
heilbrigðisvottorðið sem Seðlabankinn gaf bönkunum
síðastliðið vor, hálfu ári áður en þeir fóru í þrot og skildu þjóðina
eftir í skuldafeni með stórskaddað mannorð. Svo aðeins eitt en þó
risavaxið dæmi sé tekið.
Margar stofnanir samfélagsins þurfa þannig að byggja upp
traust á nýjan leik. Þar á meðal eru fjölmiðlarnir. Þeir hafa verið
gagnrýndir fyrir að hafa ekki staðið sig við að benda á brestina í
undirstöðum bankakerfis landsins.
Þetta er réttmæt gagnrýni, Fjölmiðlarnir eru sekir um að hafa
sofið á verðinum. En stærsta sök þeirra er þó að vera hluti af
íslensku samfélagi sem svaf almennt værum blundi, þar með taldar
allar lykilstofnanir þess: til dæmis háskólasamfélagið og Alþingi.
Vissulega komu fram stöku gagnrýnisraddir og fjölmiðlar fluttu
þann boðskap. Þær raddir drukknuðu hins vegar í kór hinna sem
töldu allt vera í besta lagi. En nú eru breyttir tímar. Tími gagnrýn-
innar hugsunar er runninn upp. Meðvirknin er að baki.
Þessi þróttur streymir fram í fjölmiðlum landsins. Birtingar-
myndin er gríðarlegt magn af innlendum fréttum, frásagnir af mót-
mælum, borgarafundum en líka kraftmikil umræða í miðlunum.
Í öllum þessum atgangi hefur hlaupið nokkur kraftur í umræð-
ur um að fjölmiðlafólk láti eigendur útgáfufélaga sinna stýra sér
í starfi. Beinist gagnrýnin bæði að miðlum í einkaeigu og Ríkisút-
varpinu, sem hefur verið sakað um að sýna stjórnvöldum linkind.
Frá síðustu árum eru þrjú minnisstæð dæmi um að eigendur hafi
freistað að beita valdi sínu. Það fyrsta er þegar einn úr fyrrverandi
eigendahópi Stöðvar 2 reyndi að stöðva frétt um laxveiðiferð KB
banka þar sem viðræður stöðvarinnar við bankann um lán voru á
viðkvæmu stigi. Þáverandi fréttastjóri, Karl Garðarsson, varð við
óskinni. Við það braust samstundis út uppreisn meðal starfsmanna
á fréttastofunni og var þess krafist að fréttin yrði birt. Fór hún í
loftið kvöldið eftir og fékk mun meiri athygli en ella. Varð málið
þáverandi eigendum álitshnekkir en almennum starfsmönnum á
fréttastofu Stöðvar 2 til álitsauka.
Númer tvö er þegar Björgólfur Guðmundsson, þáverandi eigandi
bókaútgáfunnar Eddu, lét eyða upplagi bókar Guðmundar Magnús-
sonar, núverandi ritstjóra Eyjunnar, um Thorsfjölskylduna, vegna
kafla sem honum mislíkaði. Í því tilfelli lét höfundurinn að vísu rit-
skoðunina yfir sig ganga en fréttastofa Stöðvar 2 komst á snoðir
um málið. Afleiðingarnar urðu þær sömu og í fyrra dæminu. Álits-
hnekkir þeirra sem komu við sögu og margfalt meiri athygli á því
sem átti að leyna.
Þriðja tilvikið er uppreisnin á fréttastofu Útvarps þegar stjórn-
völd ætluðu að setja yfir hana yfirmann, sem lá undir grun um að
vera þeim handgenginn.
Af þessum dæmum má draga þann lærdóm að blaða- og frétta-
mönnum þykir almennt miklu vænna um eigin starfsheiður en hags-
muni eigenda þeirra félaga sem þeir vinna hjá. Á því eru því miður
undantekningar en sem betur fer mjög fáar. Íslenskt fjölmiðlafólk
er upp til hópa mjög vel meðvitað um að húsbóndahollusta þess er
við lesendur, hlustendur eða áhorfendur. Og enga aðra.
Fjölmiðlar og traust:
Rökrétt tortryggni
JÓN KALDAL SKRIFAR