Tíminn - 06.03.1982, Blaðsíða 18

18
Sunnudagur 7. mars 1982
Edi
iingar ristu himinhvolfið og hvítfextar öldur
æddu um isaf jarðardjúp að morgni sunnudagsins
15. október árið 1615. Kolamyrkur var á og menn-
irnir sem gengu til sjávar frá kotinu í Æðey þennan
morgun sáu varla handaskil. Á milli sín báru þeir
hryllilega lemstruð lík, flegin og kramin eftir
skálmar, Ijái, kylfur og önnur tól, sem orðið höfðu
hiiium blásnauðu sjósóknurum við Djúp að vopni
þegar þeir hurfu frá vanalegu búhokri sinu um
stund til þess að fremja einhver verstu hryðjuverk
sem islandssagan greinir frá og áttu ekki sinn líka
frá þvi á Sturlungaöld. Likin höfðu verið f lett klæð-
um og vigamennirnir búnir að skipta þeim á milli
sín. Þau voru hins vegar orðin svo hroðalega ötuð
blóði ogtuggin eftir lagvopnin, að jafnvel þessi blá-
snauði lýður vildi ekki brúka þau, þegar til kom.
Líkunum var steypt í brimgarðinn neðan sjávar-
hamra í Æðey. Morguninn eftir voru þau komin á
land fyrir utan Isafjarðardjúp, þar sem heitir á
Fæti. Vígamennirnir skyrptu i lófana því enn áttu
þeir eftir að bæta um betur.
Þeir ógæfusömu menn sem kastað var fyrir
sjávarhamrana í Æðey þennan óveðursmorgun
voru langflestir Spánverjar, komnir frá Baska-
fylkjunum á Spáni sem mjög hafa komið við heims-
fréttir nú á siðari timum, en nokkrir voru franskir,
frá Gascogne. Þetta voru skipreika hvalveiðimenn
og hafa trúlega engir skipbrotsmenn á Islandi
fengið f yrr né síðar aðrar eins móttökur og það þótt
leitað væri meðal fleiri þjóða.
,Svo mjög
vw liðið
orðið æst
af mann-
drápum9
Fjöldamorð á spænskum skip-
brotsmönnum á Vestfjörðum 1615
„Þessir illviljuðu
kumpánar"
A fyrri hluta 17. aldar fóri'
Spánverjar aö venja komur sfnar
til Islands til hvalveiöa. Menn
hafa fyrstsögurafþeim áriö 1613,
en þaö ár og hiö næsta komu ýmis
hvalveiöiskip aö Vestfjöröum og
geröu skipverjar þar talsveröar
óspektir meö hnupli og gripdeild-
um. Ekki er annaö vitaö en aö fs-
lendingar hafi látiö þá óáreitta
þaö sinniö, en hins vegar sendu
þeir konungi kvörtunarbréf
vegna þeirra, þvi i april kom til
Islands konungsbréf, þar sem
Kristján konungur fjöröi segir
umbúöalaust aö landsmönnum sé
heimilt aö „vinna svig á þessum
illviljuöu kompánum, sem leitast
viö aö ráöast á og ræna og rupla
þegna vora á tslandi”, og leggja
þá aö velli meö hverju móti og á
hvern hátt sem vera skal.
16 hvalveiðiskip
Voriö 1615 lágu 16 hvalveiöiskip
spönsk noröur af Hornströndum
og lentu 1 hafisnum, þvi þetta var
mikiö isaár og ótiö bæöi tii lands
og sjávar. Svo litur út sem tveir
bátar hafi hrakist frá skipum
þessum til Stranda um voriö.
Bátamennirnir voru þjakaöir eft-
ir hrakninginn og heföi þvi veriö
sjálfsagt aö hlynna aö þeim eftir
megni, en þaö var nú eitthvaö
annaö. Þvert á móti tóku
Strandamenn til þess ódreng-
skaparbragös aö ráöast á þá aö
ástæöulausu og ætluöu aö drepa
þá. Þarna var mikill liösmunur
þvi Spánverjarnir voru 13, en
Strandamenn 30. Samt lauk svo
aö Strandamenn flýöu og uröu
sumir sárir. Var þessi bardagi
kallaöur Eyjaupphlaupiö I frá-
sögn Jóns Guömundssonar læröa
af Spánverjavigunum, en hann
var sjálfur viöstaddur þennan
bardaga. Bátarnir munu hafa
legiö viö Strandir fram eftir
sumrinu og er þess ekki getiö að
frekari skærur hafi orðið með
Spánverjum og fslendingum aö
sinni.
Martin de Villa France
Þegar isa leysti héldu ftest
skipin af staö heimleiðis, en þrjú
komu inn á Reykjafj^ rö á Strönd-
um, nálægt miðju sumri. Hafa
þau liklega veriö aö leita að bát-
unum, sem höfðu villst frá þeim.
Skipstjórarnir hétu Pedro de
Aggvidre (Pétur), Stephan de
Tellaria (Stefán) og Martin de
Villa France (Marteinn). Hann
var ungur maöur og iþrótta-
mannlegur. Skip Marteins var
stærst og mannflest, þvi skipverj-
ar voru 33, en alls voru Spánverj-
ar 85.
Sumir af Spánverjunum feng-
ust við hvalveiöar á bátum, en
sumir gættu skipanna og er sagt
að 11 manns hafi haldiö vörö dag
og nótt á hverju skipi og aldrei
hafi bátarnir fariö lengra en svo
aö sjá mátti til þeirra frá skipun-
um og heyra skothljóö. Spánverj-
ar höföu hvekkst viö Eyjaupp-
hlaupiö og höföu þvi góöan vara á
sér.
Hestklyfjar af hval
fyrir vettlinga
Hvalveiöarnar gengu vel.
Spánverjar náöu 11 stórum hvöl-
um og misstu aðra 11, sem þeir
höföu járnaö. Þeir seldu þvesti og
rengi hverjum sem hafa vildi
fyrir gjafverð og tóku stundum 20
álnir af klæöi fyrir 100 álna
viröi en oft og einatt seldu þeir
hestklyfjar fyrir hval eöa heilan
bátsfarm fyrir eitthvaö litilræði,
svo sem smérsköku, vettlinga eöa
sokkabönd. Þetta kom sér vel i
harðærinu, en þó þoröu margir
ekkert aö kaupa, þar sem hinn
haröráöi sýslumaöur Isfiröinga
og Strandamanna, Ari bóndi I
ögri, haföi haröbannaö þaö.
Spánverjarnir á minni skipun-
um kynntu sig yfirleitt vel, en
sumir af mönnum Marteins fóru
meö gripdeildir og rændu kindum
frá bændum, en sjálfur tók hann
engan þátt i hnupli þeirra.
Strandamenn foröuöust þvi aö
eiga nein viöskipti viö Martein og
hans menn, en létu þá á minni
skipunum fá kindur og ýmislegt
smávegis, sem þeir máttu án
vera. Fengu þeir i staöinn brauö
og vin, hamra, axir, járn og
striga. Marteini þótti leitt aö
enginn skyldi vilja skípta viö
hann og baö menn oft aö selja sér
hitt og þetta fyrir fullt verö, en
enginn vildi láta neitt af hendi
rakna viö hann.
Þótt meinlaust væri meö
Strandamönnum og Spánverjum
um sumariö, er þess þó getiö að
islenskur maöur hafi rotaö einn af
mönnum Marteins meö steins-
höggi en hann sá svo um að engin
illindi uröu úr. Strandamenn
hnupluðu lika eitt sinn spiki af
hvalshaus i myrkri og þótti þeim
fyrir, en þó var sæst á málið og
fengu Spánverjar tvær ær i bætur.
Naut Jóns Grímssonar
Þegar komið var fram I miöjan
september fóru Spánverjar að
búast til heimferöar og voru ferö-
búnir hinn 20. september. Þann
dag gekk Marteinn og nokkrir af
mönnum hans heim til Jóns
prests Grimssonar og heimtuöu
af honum sauö til endurgjalds
fyrir hval, sem menn i sveitinni
heföu fengiö fyrir hval. Ekki vildi
Jón láta lausan sauöinn viö þá og
sagöist hafa borgað hinum
skipstjórunum, Pétri og Stefáni.
Færöi Marteinn sig þá upp á
skaftiö og krafðist þess aö fá naut
hjá presti. Skyldu þeir ekki skilja
fyrr en prestur heföi lofaö þessu.
Var þjarkaö um þetta um hriö,
þar til þaö varö loks aö einn
fylgdarmanna Marteins tók upp
snæri og brá um háls presti, svo
sem hann vildi hengja hann. Leist
þá presti ekki á blikuna og lofaði
hann nautinu og sendi mann á af-
rétt eftir þvi.
Fárviðrið
En nú dró til óvæntra tiðinda.
Kvöldiö þann 20. september dró
mikinn hafishroöa inn fyrir skip
Péturs og Stefáns. Eftir dagsetur
brast á ógurlegur útsynningsbyl-
ur og rak Isinn á skipin en klettótt
nes var hinum megin. Skip
Stefáns sleit fyrst upp og baröi
stormurinn þvi og isnum viö hitt
skipið, þangaö til þaö sökk meö
öllum farminum, en menn allir
komust á skip Péturs. Rak þaö á
nesiö og klofnaði þar sundur i
miöjunni. Sökk annar parturinn
en hinn stóö á nestánni. Allir bát-
ar, sem viö skipin voru, brotnuðu
i spón og varö erfitt um mann-
björg enda heföi liklega veriö tor-
velt aö bjargast á bátnum I is-
hroöanum og rokinu. Þó komust
flestir af Spánverjum upp á nesiö
viö illan leik, en þrir drukknuöu.
Litlu varö bjargaö af farminum á
skipi Péturs. Þó náöi hann
nokkrum byssum óskemmdum en
fáu öðru og hvorki vistum né föt-
um.
Haldið til Vestf jarða
Sem nærri má geta báru Spán-
verjarnir sig illa yfir orönum
hlut, þegar sveitarmenn komu á
fund þeirra. Var fáeinum þeim,
sem best voru kynntir boöin vist
hjá bændum I sveitinni, þar á
meðal bauö Jón læröi Pétri
skipstjóra vist meö þremur eöa
fjórum manna hans. En Pétur
sagöist hafa frétt til hafskips i
Jökulfjörðum viö tsafjaröardjúp
og kvaðst vilja freista þess aö
komast þangaö þótt margir réöu
þ<;im frá þvi. Margir Spánverja
voru lika uggandi um þessa fyrir-
ætlan og leist hún óráöleg. Sumir
báðu sveitarmenn aö skjóta yfir
sig skjólshúsi og kváöust allt vilja
til þess vinna en enginn þoröi þaö
vegna Ara sýslumanns I ögri og
kenndu þó margir eöa allir i
brjósti um þá. Þeir á litlu skipun-
um höföu veriö meö 6 báta, en
þeir voru nú allir brotnir nema
einn. Ráöstöfuöu þeir nú eignum
sinum sem bjargað haföi veriö og
gaf Pétur skipstjóri séra Jóni
Grimssyni mest af þeim, en
prestur gaf honum aftur nautið
sem mest þjark haföi oröiö út af.
Aö skilnaði fékk Pétur vottorö hjá
presti um aö þeir heföu fariö vel
aö ráöi sinu um sumariö en skips-
höfn Marteins var þó undanskilin.
Jón lærði baö Pétur aö votta aö
sveitarmenn heföu ekki gert þeim
Spánverjum neitt mein og að
skipin heföu brotnaö fyrir isi en
ekki af mannavöldum. Pétur var
fús til þess og skrifaöi vottorðiö
en séra Jón Grimsson stakk þvi á
sig og sá Jón læröi þaö aldrei
siöan.
Skip Marteins brotnar
Nú vikur sögunni til Marteins
og skipverja hans, þar sem þeir
lágu i Naustavlkum. Skipiö rak
upp sömu nóttina og hin skipin
fórust. Rambaöi þaö lengi viö
malarkambinn en loks féll inn
kolblár sjór. Þá höföu skipverjar
tima til þess aö flytja til lands
flest lauslegt, þar á meöal brauö
og vin, sem skipt var á milli
skipsmanna. Fjórum bátum
héldu þeir óskemmdum. Jón
Grlmsson sendi nú sendimann i
ögur til þess aö segja Ara bónda
tiðindin.
Laugardaginn 23. september
héldu Spánverjar af staö vestur
um á bátunum. Þeir voru 82 tals-
ins á 8 bátum. Þeir fóru djúpleið
fyrir Strandir og furðaöi menn á
hvað þeim sóttist, þvi brim og
ósjór keyrði úr hófi. Næsta
þriðjudag voru þeir komnir til
Dynjanda á Jökulfjöröum. Þar
var hafskipiö. Spánverjar höföust
þarna viö i tvær nætur og gerðu
bóndanum, sem Gunnsteinn hét.
ýmsar glettur. Meöal annars
drápu þeir fyrir honum kú. Illa
mun Spánverjum hafa litist á
skútuna, en samt héldu þeir af
stað á henni, Pétur, Stefán og
menn þeirra, þótt varla mætti
hún heita sjófær og höfðu meö sér
báta sina. Marteinn skildi hér viö
félaga sina og lið hans og héldu
þeir allir til Isafjaröar.
Gripdeildir
Pétur, Stefán og skútumenn
héldu nú allir út á haf og linntu
ekki siglingunni fyrr en þeir
komu til önundarfjaröar. Þar
voru þeir i nokkra daga og fóru
meö ránum á Ingjaldssandi og I
Súgandafiröi og var þaö alls talið
til tuttugu hundraöa sem þeir
rændu. Þvi næst ætluöu þeir vest-
ur til Isafjaröar, til Marteins og
manna hans, en fréttu þá af vig-
um þeim sem urðu i Dýrafiröi og
brátt verður sagt frá. Varö þaö til
þess aö þeir sneru til Vatneyrar I
Patreksfiröi. Þar brutu þeir upp
verslunarhús Dana og bjuggust
þar um eftir föngum.
Það er aö segja af Marteini og
hans mönnum aö tveir bátanna
héldu til Æðeyjar og var Marteinn
sjálfur fyrir þvi liöi, en hinir tveir
fóru til Bolungarvikur og var þaö
lið allt óvaldara og illa kynnt
sumt fyrir ýmsa óknytti.
Spánverjar komu til Bolungar-
vikur á Mikjálsmessukvöld og
voru þar um nóttina, en morgun-
inn eftir sigldu þeir til Staöar i
Súgandafiröi og rændu þar ýmsu
frá prestinum. Geystust þeir
þaöan til Þingeyrar i Dýrafiröi og
létu greipar sópa um eignir
manna og brutu upp verslunar-
húsin dönsku. Höföu þeir þó að-
eins meö sér salt og skreið úr hús-
unum.
Liðssafnaður
Dýrfirðinga
Dýrfiröingum þóttu Spánverjar
illir gestir og drógu liö saman,
sem skyldi ráöast á þá þegar þeir
færu aftur til Marteins. Spánverj-
ar voru 14 saman og tóku þeir sér
náttstað i sjóbúö einni á noröur-
leið. Dýrfiröingar réöust á þá 34
saman svo liösmunur var mikill.
Fimm Spánverjar vöktu yfir bát-
um niöri en hinir sváfu I búðinni.
Dýrfiröingar slógu fyrst hring um
búðina. Var einn þeirra þaö
brögðóttur að honum tókst að
lauma talsveröu frá varömönn-
unum af vopnum þeirra, en þegar
hann fór aöra ferö I sama skyni