Tíminn - 26.06.1983, Side 26

T'
■ Upphaf bandarísku kvennahreyfing-
anna má rekja til öndverðrar nítjándu
aldar, ef ekki lengra, því búast má við
að hugmyndir frönsku- og bandarísku
byltinganna á átjándu öldinni hafi gerj-
ast með fólki. Hugmyndir um almenn
mannréttindi og jafnan rétt allra í
samfélaginu ruddu sér mjög til rúms á
þessum tíma auk þess sem efnahagskerf-
ið breyttist í kjölfar iðnbyltingarinnar.
Henni fylgdi einnig breytt fjölskyldugerð
og varð heimilið alfarið einkamál
kvenna. f>á var og fundið upp sérstakt
„eðli“ konum til handa: konur áttu að
vera guðræknar, skírlífar og heimilisleg-
ar. Líkast til hefur upphaf kvennahreyf-
inganna verið að einhverjum hluta
andsvar kvenna við fjötrun kjarnafjöl-
skyldunnar og aukin menntun þeirra og
vinna utan heimilisins jók óánægju
þeirra með það hlutverk sem karlasam-
félagið ætlaði þeim.
Sú grein er hér fer á eftir er byggð á
ritgcrðinni Kvennahreyfingar í Banda-
ríkjunum sem Kristín Guðmundsdóttir
reit við sagnfræðideild Háskóla íslands.
Á nítjándu öld breyttust atvinnuhættir
Bandaríkjamanna og urðu fjölbreyttari.
Efnahagslífið byggðist fyrst og fremst á
iðnaði og bandaríska þjóðin varð ein
fremsta iðnaðarþjóð í heimi. Á þessum
árum óx þjóðarauðurinn gífurlega þótt
fáir nytu góðs af því. Stéttaskiptingin var
mikil og geysilegur munur á lífskjörum
ríkra og fátækra.
Innflytjendum fjölgaði ört. Flestir
þeirra settust að í þeim hverfum stór-
borganna þar sem fyrir var fólk af sama
þjóðerni. Stór hluti innflytjendanna fékk
atvinnu í iönaðinum.
Árið 1900 vann meirihluti bandarísks
verkafólks við iðnað eða 30 milljónir,
þar af 8 milljón konur eða 27%.
Meirihluti verkafólks lifði við sult og
seyru og börn þeirrar stéttar áttu ekki
langa skólagöngu að baki þegar þræl-
dómurinn í vcrksmiðjunum hófst. Slysa-
tíðnin í verksmiðjunum var há, vinnu-
skilyrðin hættuleg heilsunni ogoft hættu-
leg lífi og limum verkafólksins. Þá voru
engar slysatryggingar, veikindafrí, elli-
lífeyrir eða atvinnuleysisbætur. Gatan
var eina athvarfið sem börn verkakvcnn-
anna áttu, því engin voru barnahcimilin.
Hýbýli og umhverfi verkafólks var
Félagsmiðstöðvarnar
urðu að uppeldisstöðv-
úm kvenréttindakvenna
og sósíalista
Félagsmiðstöðvarnar urðu smám sam-
an að nokkurs konar uppeldisstöðvum
fyrir verðandi kvenréttindakonur ogsós-
íalista. Margar upprennandi baráttukon-
ur fengu þar Ieiðsögn og kennslu, t.d.
Lillian Wald stofnandi Henry Street
Settlement íNew York, Florence Kelley
leiðtogi The National Consumers
League og Frances Perkins.
Eins og fram hefur komið létu konur
sig vandamál verkamanna mikils varða
en aðalbaráttumál þeirra var á hinn
bóginn staða kvenna í karlasamfélaginu.
Fyriraldamótin 1900 fjölgaði heimilis-
tækjum mikið og urðu þau jafnframt
betri, þannig að konur voru ekki eins
bundnar við heimilisstörfin og áður.
Miðstéttarkarlmenn leyfðu konum sín-
um að líta út fyrir veggi heimilisins, en
ekki máttu þær líta lengra en til kirkj-
unnar þó hugurinn stefndi ef til vill í aðra
átt. Miðstéttarkonur störfuðu í kirkju-
söfnuðum og unnu að líknarmálum og
annarri góðgerðarstarfsemi.
Upp úr 1880 voru all mörg samtök
kvenna stofnuð, má þar nefna The
Associaton of Collegiate Alumnae, sem
menntakonur stofnuðu með sér árið
1882. Pau samtök voru lengi fámenn því
innganga í félagsskapinn var bundin við
háskólamenntun, en markmið samtak-
anna var að stuðla að andlegum þroska
meðlima sinna og efla menntun til handa
konum.
Nokkrum árum áöur, eða 1874, höfðu
dreifbýliskonur stofnað samtökin The
Woman’s Christian Temperance Union
og beittu félagskonur sér fyrir banni á
bruggi og áfengissölu.
Árið 1890 voru samtökin The General
Federation of Women’s Clubs stofnuð.
Pað ár voru 150 þúsund konur í samtök-
unum cn árið 1900 voru þær orðnar 1
milljón svo aðsjámáaðfjölguninvarör.
Fyrstu árin fólst starfsemi samtakanna
í skemmtunum og annarri dægrastytt-
ingu fyrir konur sem voru það vel settar
í samfélaginu að þær áttu tómstundir.
Félagskonur voru flcstar íhaldssamar
miðaldra miðstéttarkonur. Forystukon-
ur samtakanna voru hlynntar kosninga-
rétti kvenna en hinar almennu félags-
KafH úr kvennasögunni unu
■ Árið 1909 fóru verkakonur í fataiðnaði í verkfall til að mótmæla brottrekstri leiðtoga þeirra og ennfremur til að mótmæla
lágum launum og slæmum vinnuskilyrðum. Þrátt fyrir víðtækt og langt verkfall fengust engar úrbætur.
Upphaf bandarí^tra kvennahreyfínga
heilsuspillandi og varla mönnum bjóð-
andi.
Á þessum árum sóttu verkalýðssam-
.tökin mjög í sig veðrið. Árið 1900 voru
548 þúsund félagsmenn í samtökunum
en 1904 voru þeir orðnir 1 milljón 676
þúsund. Árið 1920varfélagatalankomin
upp í 2 milljónir.
Samtökin létu sig lítt varða réttindi
kvenna, barna, ncgra og hinna nýju
innflytjenda.
Þó að hinir velstæðu þegnar þjóðfél-
agsins væru flestir ánægðir með ríkjandi
þjöðfélagsskipulag - sem fólst í sem
minnstum afskiptum ríkisins af mönnum
og málefnum - voru ekki allir jafn
ánægðir. Reyndu þeir að setja plástra á
stærstu samfélagsmeinin með því að
stofna líknarfélög til hjálpar fátækl-
ingum stórborganna. Eitt þeirra -Char-
ity Organizations Society - sendi félags-
ráðgjafa út, í fátækrahverfin í því skyni
að kanna þar allar aðstæður. Flestir
félagsráðgjafanna voru ungar konur.
Þegar þær höfðu starfað á meðal verka-
fólks um nokkurt skeið kröfðust þær
þess að eitthvað yrði gert í málum þess
- sérstaklega barna og kvenna.
Kvenréttindakonan Jane Adams fékk
því framgengt að stofnuð var félagsmið-
stöð í fátækrahverfi Chicagoborgar árið
1889. En árið 1886 hafði félagsmiðstöð
með svipuðu sniði verið stofnsett í New
York. Á um það bil 10 árum voru 50'
slíkar stofnanir starfandi í stórborgunum
í norður- og austurríkjum Bandaríkj-
anna. Starfsemin fólst m.a. íbarnagæslu,
hjúkrun, bókaútlánum og kennslu fyrir
börn og fullorðna. í þessum félagsmið-
stöðvum kynntust starfskonurnaráþreif-
anlega vandamálum verkafólks.
konur voru mótfallnar honum. Viðhorf
þeirra átti cftir að breytast síðar.
Kvennahreyfingin styrktist mjög mik-
ið þegar tvær kvennahreyfingar samein-
uðust í American Woman Suffrage Ass-
ociation. Aðalbaráttumál þeirra var
kosningaréttur kvenna. Árið 1893 gáfu
félagskonurútyfirlýsingu. 1 henni kemur
fram að þeim þótti skjóta skökku við að
þeim væri neitað um kosningarétt þegar
ólæsir svertingjar og innflytjendur af
karlkyni fengju slíkan rétt. Þær sögðu að
fleiri bandarískar konur væru læsar og
skrifandi en allir þeir svertingjar og
innflytjendur af karlkyni sem hefðu
kosningarétt. Þótti þeim að lestrar- og
skriftarkunnátta ætti fremuren kynferð-
ið að ráða því hverjir fengju kosninga-
rétt.
Árið 1890 var the National Consu-
mers’League stofnað. Samtökin voru
fámenn en vel skipulögð. Þau voru
stofnuð eftir fjölmennan fund í Ncw
York þar sem verkakonur mótmæltu
lágum launum, löngum vinnutíma og
slæmum aðbúnaði á vinnustað. Laust
fyrir 1900 höfðu verið stofnuð mörg smá
samtök í helstu stórborgum Bandaríkj-
anna, en þau sameinuðust síðar The
National Consumers'League. Þessi sam-
tök rannsökuðu markvisst ólík iðnfyrir-
tæki og gáfu út skýrslur um aðbúnað
verkafólks, laun þess og starfsskilyrði.
Eftir 1907 beittu þau sér fyrir lögum um
hámarks fjölda vinnustunda og lágmarks
laun til handa konum.
\
Karlmenn fara að styðja
konur í baráttunni
Árið. 1903 var The National Women’s
Trade Union League stofnað. Stofnend-
urnir voru sósíalistar, félagsráðgjafar,
verkalýðssinnar og aðrar framfarasinn-
aðar konur.
Atkvæðamestu kvennasamtökin í
Bandaríkjunum voru stofnuð fyrir 1900.
Eftir aldamótin 1900 útskrifuðust konur
í auknu mæli úr háskólúm. Fleiri konur
fóru út á vinnumarkaðinn en áður og
breyttust hefðir og venjur samfara því.
Konur unnu yfirleitt verst launuðu störf
þjóðfélagsins, jafnvel þótt þær hefðu
menntun til annarra starfa.
Eftir 1900 fóru karlmenn fyrst að
styðja konur í jafnréttisbaráttunni - eða
þegar þeir sáu sér hag í því. Þeir
karlmenn sem studdu jafnréttisbarátt-
una gerðu það oft vegna þess að þeir
álitu að með fengnu jafnrétti yrðu þær
betri manneskjur eða betri mæður eða
betri félagar.
Framfaraskeiðið 1890-1914 var
blómatímabil kvennahreyfingarinnar,
hvað varðar samstöðu og áhrif. Konur
fóru ekki varhluta af þeim hræringum og
síðar umbótum sem áttu sér stað í
samfélaginu.
Árið 1904 var Sarah Platt Decker
kosin forseti The General Federation of
Women’s Clubs. Með kosningu hcnnar
breyttust samtökin. Þau voru ekki lengur
dægrastytting óánægðra húsmæðra held-
ur urðu þau atkvæðamikil í baráttunni
fyrir bættum kjörum og aðbúnaði verka-
kvenna og barna.
Árið 1900 voru 5 milljónir verka-
kvenna utan verkalýðssamtaka. Laun
þeirra voru helmingi lægri en laun
verkamanna, vinnutíminn var langur og
allur aðbúnaður afar slæmur. Ástæða
þess að svo mikill fjöldi verkakvenna var
utan verkalýðssamtaka var almennt
áhugaleysi þeirra. Þær vildu komast sem
fyrst út úr verksmiðjunum, giftast og
eignast börn. Þessa afstöðu þeirra má
rekja til æsku þeirra og reynsluleysis en
oft gerði erlendur uppruni þeim erfitt
fyrir.
Verkakonur fara
í verkfall
Árið 1909 fóru verkakonur hjáTriang-
le Shirtwaist Company (verksmiðja í
fataiðnaði) í New York í verkfall til að
mótmæla brottrekstri leiðtoga þeirra og
ennfremur til að mótmæla lágum launum
og slæmum vinnuskilyrðum. The Intern-
ational Ladies Garment Workers Union
(samtök kvenna í fataiðnaði) skipulagði
verkfallið og studdi verkfallskonur á
allan hátt. Þrátt fyrir víðtækt og langt
verkfall fengust engar úrbætur. Vinnu-
aðstæður og laun voru óbreytt eftir
verkfallið.
Árið 1911 braust út mikil! eldur í
þessu sama fyrirtæki og brunnu þá 146
konur inni. Opinber rannsókn fór fram
og leiddi hún til þess að ný lög um
aðbúnað í verksmiðjum voru sett.
Eftir verkfallið jókst stuðningurinn
við The International Ladies Garment
Workers Union og voru samtökin orðin
þau þriðju stærstu í AFL (sambandi
bandarískra verkalýðsfélaga) árið 1914.
Árið 1910 fóru verkakonur í Chicago
í verkfall Mun meiri þátttaka var í því
verkfalli en verið hafði í New York 1909.
The National Trade Union League tók
virkan þátt í verkfallinu, jafnframt því
sem þær útbýttu matföngum og fatnaði
til verkfallskvenna. Utanaðkomandi
stuðningur var meiri en í verkfallinu
1909. Þetta verkfall hafði mikil áhrif á
þær konur sem áður höfðu látið þjóðfél-
agsmálin lítið til sín taka. Þátttaka í
kvennasamtökunum jókst mikið. Konur
úr öllum stéttum stóðu þéttar að baki
kvennasamtakanna en áður og tóku nú
virkan þátt í þjóðfélagsbaráttunni, jafn-
framt því sem þær börðust fyrir auknu
jafnrétti.
Ýmsar róttækar hugmyndir voru á
lofti á þessum tíma. Til marks um það
má nefna að Charlotte Perkins Cilman
vildi frelsa konur frá heimilisstörfum og
barnauppeldi með því að stofna barna-
heimili. Emma Goldman og Margaret
Sanger vildu fræða konur um getnaðar-
varnir og takmörkun barneigna. Rök-
stuðningur þeirra var sá að með tak-
mörkun barneigna myndi verkamönnum
smám saman fækka og yrði þá auðveld-
ara að semja við kapitalistana.
Hugmyndir Goldmans og Sangers
þóttu klúrar og var fræðslurit þeirra um
getnaðarvarnir bannað í nokkrum
fylkjum. En um 1915 voru stofnuð
samtökin The National Birth Control
League og beittu þau sér fyrir fræðslu
um getnaðarvarnir. Þau höfðu ekki áhrif
fyrr en mörgum árum seinna.
í byrjun tuttugustu aldarinnar voru
samtök sósíalískra kvenna mjög at-
kvæðamikil. Þær börðust fyrir bættum
kjörum verkakvenna og umbótum á
mörgum sviðum þjóðfélagsins. Samtök-
in, sem voru sterk og vel skipulögð töldu
að fremur bæri að einbeita sér að því að
breyta þjóðfélaginu en hjónabandinu og
fjölskyldunni.
Konur fá kosningarétt
Hugmyndir róttæklinga fengu lítinn