Tíminn - 21.05.1988, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 21. maí 1988
Tíminn
MÁLSVARIFRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinnog
Framsóknarfélögin í Reykjavík
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar:
Aðstoðarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Kristinn Finnbogason
Indriði G. Þorsteinsson ábm.
IngvarGíslason
OddurÓlafsson
Birgir Guðmundsson
Eggert Skúlason
SteingrímurGíslason
Skrifstofur: Síðumúli 15, Reykjavík. Sími: 686300. Auglýsingasími:
18300. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300, ritstjórn 686306,
íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning og umbrot: Tæknideild
Tímans. Prentun: Blaðaprent h.f. Auglýsingaverð kr. 465,- pr.
dálksentimetri.
Verð í lausasölu 60,- kr. og 70,- kr. um helgar. Áskrift 700.-
Synir íhaldsins
Synir íhaldsins eru orðnir næsta ráðamiklir í
ríkisfjölmiðlunum, og er svo sem ekkert við því
að segja, beiti þeir völdum sínum af skynsemi.
Vegna athugasemda frá Starfsmannafélagi Sjón-
varps hefur Morgunblaðið gert sér tíðrætt um
útboð á verkefnum fyrir sjónvarp. Af því tilefni
var rætt við dagskrárstjóra Sjónvarps, sem lætur
mikið yfir því hagræði að geta boðið út verk. í
framhaldi af því sagði dagskrárstjóri: „Sjónvarpið
er eign allra landsmanna, og á að þjóna þeim en
ekki haga sér eins og klúbbur.“ Þetta kemur ekki
alveg heim og saman við vinnubrögð við dagskrár-
gerð. Þau hafa á sér yfirbragð klúbbsins, og er
ekki nema von að starfsmenn telji ástæðu til að
mótmæla útboðum á verkefnum, sem oftar en hitt
hafa fallið innan seilingar kunningjahóps.
Það er að vísu hárrétt metið að útboð á
verkefnum fyrir sjónvarp gæti orðið til mikils
sparnaðar fyrir Sjónvarpið og aukið fjölbreytni í
efnisvali. Og eflaust hafa útboðin orðið til þess.
Hins vegar ber forráðamönnum Sjónvarps að
varast að það orð komist á, að ekki sé hægt að
sækja eftir útboðum nema í fáa staði, sem þykja
merkilegir fyrir það eitt að þar er talið að unnin
sé merkileg vinna á sama tíma og talið er að aðrir
jafngóðir aðilar vinni ómerkilega vinnu. Slíkur
orðrómur er ekki sá kompás, sem ríkissjónvarp
getur unnið eftir. Ljóst er að vitundariðnaður í
vídeóheimi er nýr af nálinni hérlendis, og hann
er enn að mestu í höndum á mönnum, sem halda
að þeir séu bestir í heimi bara af því að geta axlað
tökuvél. Þetta er ekki svona einfalt. Þá ríkir hrein
geðveiki hér í tækjakaupum, og auglýsingastofur
telja sig ekki geta skipt við myndver nema þau
geti flett myndum í auglýsingum, sem er það
nýjasta. Menn gera sér jafnframt grein fyrir því
að sú tíska varir aðeins skamma stund. Fyrirbærið
kostar á fjórðu milljón. Erlendis er flettingin
varla komin í gagnið. En neytandinn þarf auðvit-
að að borga fyrir þetta eins og annað.
Það væri æskilegt að þeir sem við myndiðjuna
vinna lærðu að fara sér hægar. Þeir eru ekki að
vinna á Times Square í New York, heldur fyrir
pínulítinn íslenskan markað, sem kannski passar
ekki fyrir stórmennin, en verður að berast uppi
af íslenskum neytendum. Umræðan um útboð
Sjónvarpsins er gagnleg, en hún hefur ekki enn
fært neinum heim sanninn um sparnað vegna þess
að kunningjaþjóðfélagið ræður nokk sínum
prísum, einkum ef þörfin er mikil vegna tækja-
fyllirís og flettinga. Það mun svo sannast er tímar
líða, og Sjónvarpið hefur lært að ganga frá
tilboðum með venjulegum hætti, þannig að vitað
sé hver býður hvað, hver flettir hvern að lokum.
En á meðan eiga synir íhaldsins að reyna að þróa
þetta mál af skynsemi.
Fræg er sagan af því þegar þeir ortust á Kolbeinn jöklaskáld
og Kölski á Þúfubjargi forðum. í því kvæðakappi var barist
um sál og sálarheill. Sá, sem ekki gæti botnað vísu hins, skyldi
steypast ofan af bjarginu og vera þaðan í frá á valdi hans.
Lífsþróttur
tungumála
Margir láta nú í ljós ótta um
framtíð íslenskrar tungu. Ýmsir
þykjast finna fyrir því að íslensk-
an standi á tímamótum, þótt
e.t.v. sé þeim ekki öldungis ljóst
í hvaða átt leið íslenskrar tungu
liggur fram í tímann eða hvers
konar mál íslenskan verður þeg-
ar fram í sækir. Áhrifamaður í
íslensku menntalífi hefur látið
uppi þann grun sinn við góðvini
sína að íslenska verði aflögð
sem þjóðtunga íslendinga eftir
40-50 ár, hreinlega af hag-
kvæmnisástæðum. Aðrir eru allt
eins þeirrar trúar, að eftir
nokkra áratugi geti svo farið að
menntamönnum og tæknikröt-
um þyki ekki ómaksins vert að
nota íslensku þegar þeir fjalla
um sérgreinar sínar í ræðu eða
riti. Þótt svo kunni að fara, þarf
það ekki endilega að merkja, að
þessir menn hætti að tala ein-
hvers konar íslensku við sitt
eigið fólk heima fyrir eða sam-
landa sína á förnum vegi. ís-
Ienska yrði m.ö.o. heimilismál
eins og dalamállýskur í Sviss eða
staðbundið talmál af svipuðu
tagi í öðrum löndum. Hana
mætti hafa til staðbundinna nota
í þröngum skilningi. Hversu
lengi slíkt mál gæti enst, fer eftir
ýmsu. Miðað við nútímaaðstæð-
ur er lang líklegast að slíkt mál
þornaði upp á nokkrum áratug-
um. Verði áhugaleysið um þró-
un móðurmálsins svo útbreitt og
vanræksla þess svo megn að
ekki sé hirt um að hugsa á því
skapandi hugsanir, þá visnar
það og deyr.
Að útrýma
þjóðtungum
Nú er best að viðurkenna það
strax að svona svartsýnishug-
myndir um framtíð íslenskunnar
eru ekki vel rökstuddar. E.t.v.
eiga þær sér enga stoð. Satt er
það að engin tillaga hefur komið
fram um að takmarka íslensku-
notkun neins staðar í þjóðlífinu.
Að því leyti til er íslenskan vel
á vegi stödd. Almenningsálitið
er áreiðanlega andstætt þeirri
hugsun að rýma í neinu fyrir
erlendri málnotkun. Meðan al-
menningsálitið er svo sterkt sem
raun ber vitni að þessu leyti, þá
er óþarfi að óttast um framtíð
tungunnar. Það er aðeins tvennt
sem heldur lífi í tungumálum og
lætur þau þróast eðlilega frá
kyni til kyns: Vilji almennings til
þess að eiga sitt mál og hugverk
skálda og annarra sem nota
málið til þess að hugsa á því.
Ef þróun tímans gengur í þá
átt að drjúgur hluti vinnandi
fólks fer að nota eitthvert stór-
þjóðarmál í daglegum störfum
og markaðshyggjan nær þeim
tökum á orðlistarmönnum, að
þeir sjái sér ekki hag í því að
semja fyrir þröngan markað,
þegar stærra markaðssvæði er í
boði, þá dregst íslenskan upp
sem sú þjóðtunga sem hún nú
er. Málþróun af þessu tagi gæti
sem hægast fylgt þeirri stefnu,
sen nú er boðuð og margir telja
eðlilega, að allar Evrópuþjóðir
(svo dæmi sé tekið af kunnu
afbrigði nútímaalþjóðahyggju)
renni saman í eina ríkisheild, að
allar vestrænar þjóðir og vel það
búi undir stjórnarhatti eins stór-
ríkis. Slíku stórríki er nauðsyn-
legt að koma sér upp yfirtungu-
máli, sem smám saman mundi
útrýma mállýskum og smáþjóð-
armálum.
Tungumálaþróun sem þessi á
sér ótal dæmi. Nærtækt er að líta
til írlands. Frumtunga íra má
heita útdauð nema hveð hún
lifir á vörum fámennis á eyjum
og útskögum vestast í landinu. Þó
segir í stjórnarskrá lýðveldisins
írlands að írska (gelískt mál) sé
þjóðtunga íra. í raun er hún það
ekki. Enska er það mál sem Irar
nota, heima og heiman. Þetta
stjómarskrárákvæði er einungis
táknrænt, einhvers konar róm-
antísk yfirbót fyrir menningar-
lega hrösun íra í tímans rás.
írskan leið ekki undir lok af því
að hún væri fáskrúðugt hvers-
dagsmál og skollaþýska. Hún
var öldum saman blómlegt bók-
menntamál, sterk og lifandi
þjóðtunga. Hún varð að vísu
fyrir barðinu á allsvakalegum
útrýmingaraðferðum af pólitísk-
um ástæðum. Það er auðvitað
ekki ljóst hverjar útrýmingarað-
ferðir verða notaðar í framtíð-
inni þegar stjórnmálaástæður
gera það nauðsynlegt að fækka
tungumálum í heiminum. En
dæmið af írskunni sannar að
öllum tungumálum er hætt, þau
geta öll dáið. Þar ráða ýmis
atvik, stjórmálaþróun, stjórn-
kerfi, efnahagsstefnur og við-
horf til menningarmála, þ.e.a.s.
þjóðmenningarmála.
Finnskur stórmeist-
ari í Norræna húsinu
í sýningarsölum Norræna húss-
ins í Reykjavík er að finna þessa
daga fróðlega sýningu á bóka-
skreytingum eftir frægasta
myndlistarmann Finna, Akseli
Gallen-Kallela, sem fæddur var
1865, en andaðist 1931. í sýning-
arskrá segir að Gallen-Kallela
sé kallaður „þjóðlistamaður“
vegna þess hve fjölþættur og
mikilvægur aflvaki hann var og
er í þjóðlegri, finnskri menn-
ingu.
Kolbeinn og Kölski
í sögunni segir að þeir Kol-
beinn og Kölski hafi sest út á
bjarg nótt eina, þegar tungl óð í
skýjum og brim gekk sem hæst
við klettinn. Var svið þessarar
kvæðarimmu all kynngimagnað.
En fyrirkomulag keppninnar var
þannig að Kölski skyldi fyrst
ljóða fyrripörtum á Kolbein
hálfa nóttina og hann botna, en
síðari hluta nætur átti Kolbeinn
að kveða fyrripartana og Kölski
að botna vísurnar. Kvæðaskylm-
ingar þessar gengu liðlega fram
undir morgun. Var þar mörg
stakan kveðin, og mátti ekki á
milli sjá hvor gerði betur, enda
mikil skáld sem í hlut áttu.
Staðan í næturskák þeirra Kol-
beins og Kölska var því lengst af
jafnteflisleg. En í hetjusögum er
ekkert aumara en að viðfangs-
menn séu jafnir. Enda lék nú
jöklaskáldið leik, sem Kölski
var óviðbúinn. Tekur Kolbeinn
upp hníf úr vasa sínum og heldur
honum fyrir framan glyrnurnar
á Kölska, svo að egg hnífsins
bar við tunglið og kveður við
raust þennan draugslega fyrri-
part:
Horfðu í þessa egg egg
undir þetta „túll“ „túll“.
„Þá varð Kölska orðfall“, segir í
samtímaheimild af þessum við-
burði. En sá gamli tók sig þó á
og mælti hálf-hneykslaður:
„Þetta er ekki skáldskapur, Kol-
beinn!“ Fljótt á litið sýnist auð-
velt að samsinna þessum bók-
menntasmekk Kölska. Hefði
fleirum getað farið sem honum
að gefast upp við að botna
slíkan fyrripart. En Kolbeinn
hafði hugsað leikinn til enda.
Hann kyrjaði yfir Kölska eftir-
farandi botn, sem er eitthvert
hið lífseigasta ljóðastef í gervöll-
um bókmenntum íslendinga:
Ég steypi þér þá með legg legg,
sem liðurinn hrærir „úll“ „úll“.
Við þetta féll Kölski í ómegin
og var þó ekki yfirliða gjarnt.
Steyptist hann ofan af bjarginu í
sjó niður. Hann raknaði auðvit-
að úr rotinu í brimskaflinum og
bjargaði sér á sundi til síns
heima. Mun satt vera sem segir
í samtíma frásögn að Kölski hafi
ekki boðið Kolbeini til vísna-
keppni eftir þetta.
Hversdagsmál
og bókmenntamál
Þótt ekki sé annað, þá minnir
þessi saga á þann þjóðlega sið,
sem einkenndi tómstundagaman
og afþreyingarframtak Islend-
inga um aldir að kveðast á eða
senda hver öðrum orðahnútur í
gamni og alvöru með frumortum
vísum. Eitthvað bar á því að
menn tækju vísur alvarlega, ekki
síst ef þær voru ortar í níðvísna-
stíl, þótt tilefni þeirra væri eins
oft ekki annað en það, að sá sem
vísuna fékk hefði pantað hana á
sig hjá vini sínum að gamni sínu.
Ekki fer milli mála að kveð-
skaparíþróttin, áhugi á bragar-
háttum og hrynjandi, var til þess
fallin að þroska málkennd
manna, auka orðaforðann, við-
halda tungunni sem bókmennta-
máli á vörum alþýðunnar. Þann-
ig varð íslenskan langt ofan við
það að vera hversdagsmállýska
til heimabrúks eins og þær þús-
und skollaþýskur og golfrönsk-
ur, sem fylla hvem afdal í Evrópu
og engum er neitt metnaðarmál
að dugi fram yfir það að menn
geti talað við heimafólk sitt og