Tíminn - 21.05.1988, Blaðsíða 9

Laugardagur 21. maí 1988
Tíminn 9
Karl ísfeld þýðandi Kalevala
kunningja um búskapinn og
veðrið. Mállýskur af þessu tagi
drukkna hver af annarri í haf-
sjóum lögskipaðra yfirtungu-
mála stórþjóðanna (enda smá-
þjóðir og minnihlutahópar illa
séðir) og þessar bókmennta-
lausu mállýskur gersamlega við-
námslausar gagnvart ofurvaldi
þeirra, sem auk þess er ýtt á eftir
með miðstýrðri menningar- og
fræðslumálastefnu.
Pessi sýning er engin heildar-
kynning á þessum stórvirka
finnska meistara, enda mun
þurfa meira til en kjallaraplássið
í Norræna húsinu, svo að gera
mætti list hans og lífsstarfi full
skil. Innan sinna marka er sýn-
ingin í Norræna húsinu bæði
skemmtileg og fróðleg. Tak-
mörk hennar eru þau að þarna
er aðeins um að ræða bóka-
skreytingar, sem ekki er nema
hluti þess sem listamaðurinn
fékkst við, og að allar þessar
skreytingar eru bundnar sama
meginefni, Kalevala-ljóðunum,
víðfrægustu bókmenntaverkum
Finna.
Fullyrða má að Kalevala-ljóð-
in hafi átt ómetanlegan þátt í að
vekja þjóðarvitund Finna og
gera þá að þeirri merku
menningar- og framtaksþjóð
sem heimurinn þekkir. Um
aldaraðir lutu Finnar yfirráðum
erlendra þjóða og þjóðhöfð-
ingja, lengst Svía og síðar Rússa-
keisara, sem kallaði sig stórher-
toga af Finnlandi. Sænska og
rússneska voru svo og svo lengi
opinber mál embættismanna og
þau mál, sem menntamenn not-
uðu öldum og árum saman.
Finnskan var alþýðumál, mál
bænda og búaliðs, en einnig mál
kirkjunnar, því að án þess gat
kirkjan ekki náð til almennings.
Biblían var þýdd tiltölulega
snemma á finnsku, en að öðru
leyti verður finnskan ekki bók-
mál að neinu ráði fyrr en á 19.
öld. Svo stutt er sú saga. Þarf
varla að efa að söfnun og útgáfa
Kalevala-ljóða hafði mikil áhrif
á að efla finnska tungu og ryðja
henni til rúms í opinberu lífi og
á menningarsviði eins og henni
bar.
Bókmenntaarfur
smáþjóða
Þjóðleg endurreisn Finna á
19. öld átti sér auðvitað hlið-
stæður í öðrum löndum, þ.á m.
íslandi. Ekki er að efa að það
var flestu öðru fremur bók-
menntaarfurinn, sem vakti ís-
lendingum og Finnum þjóðern-
iskennd, gerði þá meðvitaða
um sjálfa sig og sögu sína. Málið
og bókmenntirnar eru lífið í
menningu íslendinga og Finna
og kveikjan að manndómi
þeirra. í dæmum þeirra sannast
það, sem oft hefur verið haldið
fram, að iðkun bókmennta, ekki
síst skáldskapar í Ijóðum og
sögum, sé öruggasta leiðin til að
þroska hugsun sína og vitsmuni
og standast ásókn hvers kyns
forheimskunar. Síst er réttmætt
að gera lítið úr samtíma bók-
menntum og sköpunarstarfi
skálda á líðandi stund. En fyrir
þjóðir sem eiga langa skáldskap-
arhefð og miklar fornbókmennt-
ir, er það menningarleg nauðsyn
að rækja vel hinn sígilda arf,
lesa miðaldarit og fornan
skáldskap.
f*ær þjóðir sem voru svo gæfu-
samar að öðlast frelsi og lifa
þjóðlega endurreisn í máli og
menningu, eins og Finnar og
íslendingar, ættu jafnan að vera
minnugar þess, sem þeim er
gefið, og láta það ekki glatast.
Þá þurfa þær ekki að harma það
sem írar hljóta að gera, sem
glötuðu máli sínu og þekkja
bókmenntaarf sinn mest af ensk-
um þýðingum.
Það eru hugleiðingar af þessu
tagi, sem vakna við það að ganga
um sali Norræna hússins og
skoða sýningu á verkum finnska
myndlistameistarans Gallens-
Kallela. Þessi verk hans eru
dæmið um það hvernig kvæða-
safnið Kalevala verður kveikja
að myndverkum og vísbending
um að fleiri listgreinar kunni að
sækja sér efnivið þangað, enda
er það svo. Annar finnskur
meistari, tónskáldið Sibelius,
samdi ýmis tónverk eftir Kale-
vala. Óg hvað skyldi þá ekki
vera um rithöfundana og skáldin
finnsku? Skyldi ekki þessi klass-
iski fornkveðskapur vera nokk-
urs virði fyrir skapandi orðlista-
menn enn í dag?
Kalevala á íslensku
íslendingar eru svo heppnir
að eiga myndarlegt úrval úr
Kalevalaljóðum á sínu máli.
Kalevalasafnið er mikið að
vöxtum, 50 löng ljóð eða kviður.
Það er því ekkert áhlaupaverk
að þýða allt safnið á önnur mál.
Hefur það þó verið gert, svo að
Kalevalakvæði eru aðgengileg
milljónum manna um víða
veröld. Karl ísfeld, blaðamaður
og skáld, þýddi mikinn hluta
Kalevala á íslensku. Menningar-
sjóður gaf út þýðingu Karls í
tveimur bindum 1957 og 1962.
Karl ísfeld lifði það ekki að sjá
verk sitt allt á prenti, því að
hann lést 1960, 53ja ára að aldri,
tveimur árum áður en síðara
bindið kom út. Hann hafði
reyndar ekki fulllokið verkinu,
þegar hann dó eða þeim hluta
þess sem hann hafði í hyggju að
færa í íslenskan búning.
Þýðing Karls ísfelds á Kale-
vala er snilldarrit. Svo mjúk er
kveðandin og hagmælskan
hnökralaus, að fágætt er í þýð-
ingum. Þótt ekki væri fyrir ann-
að en hagmælskuna og kveðand-
ina, væri þessi þýðing hollur
lestur hverjum manni á hinum
síðustu og verstu tímum vísna-
skáldskapar og söngljóða.
Eitt er gagnrýnisvert við sýn-
inguna í Norræna húsinu á verk-
um Gallens-Kallela. Það er sú
skrýtna framkvæmd að tengja
myndskreytingarnar ekki á
neinn hátt þýðingu Karls ísfelds
á Kalevalakvæðunum. Manni
liggur við að segja að hér séu
svik í tafli, ekki aðeins við
minningu Karls ísfelds, heldur
rétt íslenskra sýningargesta til
þess að fá notið sýningarinnar
sem best. Nær hefði verið að
lesa úr þýðingum Karls af seg-
ulbandi - þó ekki væri annað
- en að hafa í gangi þá síbylju á
sænsku, sem látin er kveða við í
einu horni salarins í kjallaranum
og fer fyrir ofan garð og neðan
hjá mörgum sýningargesti, þótt
ætlað sé að vera kynning á ævi
listamannsins. Um það efni var
nægilegt prentmál á boðstólum,
m.a. í sýningarskrá.
Kvæðarimma
í Kalevala
I upphafi Tímabréfs var
minnst á gamansama þjóðsögu
af vísnakeppni Kolbeins jökla-
skálds og Kölska. Ef dæma má
eftir Kalevalakvæðum, þá hefur
kvæðakeppni verið tíðkuð með-
al Finna til forna og fram eftir
öldum ekki síður en á íslandi.
Er ljóst að skáldmæltir menn í
Finnlandi hafa kveðist á í gamni
og alvöru.
Ein kviðan í Kalevalaljóðum
segir frá kvæðakeppni tveggja
góðskálda, skáldmæringsins
gamla, sem nefndur er
Váinámöinen, og ungs skálds
sem nefnist Joukahainen. Þessi
kvæðarimma hefst með árás
ungskáldsins á gamla óðarsmið-
inn og er þar mikill atgangur í
orðum og beitt römmum
göldrum. Orðasennu þessari
lýkur með því að skáldið gamla
kveður ungskáldið í kútinn,
kveður það reyndar í jörð niður,
svo að aðeins stóð höfuð þess
eitt upp úr. Eða eins og segir í
Kalevala með orðum Karls
ísfelds:
Jouka, ungur óðarsmiður,
angri mœddur varð og skelfdur,
er hann stóð í aur til höku,
efja huldi skeggið dökka,
hafði fullan munn af mosa,
móalyngið tennur huldi.
Unga skáldið fékk að lokum
leyst höfuð sitt með því að heita
gamla skáldinu að gefa því syst-
ur sína, unga og fagra, sem
eiginkonu. Það er svo önnur
saga, hvernig fór um það hjú-
skaparheit. Mærin Aino vildi
heldur bíða hel en gefast göml-
um manni. Því var það að móðir
hennar eftirlifandi, sem syrgði
mjög dóttur sína, gaf mæðrum
heimsins þetta heilræði:
Heyrið, mœður, orð mín allar,
aldrei látið böl það henda,
að þið veljið ungum dætrum
eiginmann gegn sjálfra vilja.
Þannig væri hægt að tína upp
hvert söguminnið eftir annað úr
Kalevalaljóðum, svo læsileg sem
þau eru í þýðingunni. Fyrra
bindi Kalevalaljóða kom út í
tilefni heimsóknar Kekkonens
Finnlandsforseta 1957. Ekki var
það nein viðhafnarútgáfa, þótt
skreytt væri myndskrauti eftir
Gallen-Kallela, sem ekki naut
sín vegna ófullkominnar prent-
tækni. Engin aðfararorð um
verkið eða finnska menningu
fylgdu fyrra bindinu, og hefur
útgáfuna greinilega borið brátt
að. Útgáfa síðari bindis var sýnu
álitlegri, enda fylgdi henni ágæt-
ur kynningarkafli á efni og sögu
ljóðanna eftir Sigurð A. Magn-
ússon rithöfund.
Miðað við fátæklegan ytri
búning snilldarþýðingar Karls
ísfelds, eins og bókagerðarmenn
gengu frá því verki, var þess
tæpast von, að bókum þessum
væri hossað á sýningunni í
Norræna húsinu. Og ekki munu
bækumar til í bókasafni
Norræna hússins. Væri nú ekki
við hæfi að gefa Kalevalaþýð-
ingu Karls út að nýju í vandaðri
útgáfu með myndskreytingum
eftir Gallen-Kallela, þannig
prentuðum að ekki sé minnkun
að því að sýna þær. Hitt skal
endurtekið að ljóðmál Karls
ísfelds, eins og það birtist í
Kalevalaþýðingu hans, er til
sæmdar íslenskri skáldskapar-
íþrótt.
i