Tíminn - 15.10.1988, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Laugardagur 15. október 1988
Guöjón B. Ólafsson, forstjóri SÍS, telur að framundan sé meiriháttar upp-
stokkun og leiðrétting og nokkurra ára kreppa með talsverðu atvinnuleysi:
Neyðarástand í
atvinnulífinu
Það kom fram í stjórnarmyndunarviðræðunum á dögunum að nokkrír
stjórnmálamenn voru ekki að fullu sannfærðir um að ástandið í
atvinnulífinu og þó sérstaklega varðandi útflutningsgreinarnar, væri eins
slæmt og menn segðu. Hverju svarar forstjóri víðfeðmasta fyrirtækis í
landinu?
„Ég er undrandi á því hvað fólk í stjórnmálum hefur verið lengi að átta
sig á því hvað hefur verið að gerast í þessum efnum. Ég tel að margt af
þessu fólki sé einum til tveimur árum á eftir að skilja hvað er að gerast.
Ég held því miður að ástandið sé mun alvarlegra en flestir gera sér grein
fyrir ennþá.
Milljarðar beint í eyðslu
Ef við förum örlítið aftur í tímann þá
liggur það fyrir að á árinu 1986 hækkaði
verð á sjávarafurðum á erlendum
markaði svo mikið að sú hækkun
skilaði þjóðarbúinu 10 milljörðum
króna meira fyrir nánast sama magn
afurða og árið á undan.
Þessir fjármunir fóru beint inn í
eyðsluþáttinn í þjóðfélaginu. Það voru
ekki gerðar ráðstafanir af hálfu ríkis-
valdsins í þá átt, að a.m.k. hluti þessara
fjármuna héldist inni í fyrirtækjunum í
sjávarútvegi. Þetta fór út í eyðsiu og út
í þenslu.
Þetta háa verðlag hélst fram á mitt
árið í fyrra. Þegar svo kemur fram á
þetta ár fer verð að lækka og þá fara
gjaldeyristekjur minnkandi, en þenslan
heldur áfram. Það sem hafði gerst á
þessu tímabili, þegar sjávarútvegur og
vinnsla afurða skilar svona miklum
tekjum, var að sjávarútvegi voru búin
verri skilyrði. Þetta á við um fiskvinnslu
og þó alveg sérstaklega frystinguna.
Það hefur átt sér stað meiriháttar
eignaupptaka hjá þessum fyrirtækjum
í formi þess að þau hafa þurft að selja
gjaldeyri sinn á verði sem er undir
kostnaði. Þau hafa auk þess þurft að
borga fjármagnskostnað sem ég leyfi
mér að kalla hæsta fjármagnskostnað í
hinum vestræna heimi. Það er enginn
möguleiki á því að þessi atvinnuvegur
geti staðið undir þeim kjörum sem
honum hafa verið búin. Þannig hefur
orðið veruleg eignauppfærsla hjá sjáv-
arútvegsfyrirtækjunum og fiskvinnsl-
unni og öðrum fyrirtækjum sem standa
í útflutningi. Þessir fjármunir hafa lent
í þenslu sem hefur verið langt umfram
það sem eðlilegt er. Þessi þróun hefur
leitt af sér offjárfestingu í þjóðfélaginu
á öllum sviðum. Ég tel að alls konar
offjárfesting á sviði verslunar og þjón-
ustu sé af þeirri stærðargráðu að hún
mundi nægja þjóðfélagi sem væri helm-
ingi fjölmennara en okkar.
Verra en margir halda
Sé þetta rétt er það deginum ljósara
að framundan er meiriháttar leiðrétting
á þessum hlutum. Það verður því
óhjákvæmilegt að skila aftur til útflutn-
ingsgreinanna því sem frá þeim hefur
verið tekið. Það verður líka óhjá-
kvæmilegt að búa þeim heilbrigðan
starfsgrundvöll á ný. Annars fellur
bara niður gjaldeyrisöflun þjóðarinnar.
Ég held því miður að þessar stærðir
séu mun stærri en menn hafa gert sér
grein fyrir til þessa og ég spái því að
þegar umsóknir fara að berast til nýja
atvinnutryggingarsjóðsins, muni menn
sjá tölur og dæmi sem eru mun stærri
en þeir hafa átt von á.“
Ýtrasta hófs er þörf
Er ástandið svo slæmt að þínu mati
að forsendur ríkisstjórnarinnar ættu að
miðast við að hér sé að skapast neyðar-
ástand í atvinnumálum?
„Ég held að það sé fyllilega ástæða
til þess að fólki verði gerð grein fyrir
því að eftir þetta fjárfestingarfyllerí er
nauðsynlegt' að sporna við og skera
mjög niður allar framkvæmdir. Ég held
líka að það taki þjóðarbúið nokkur ár
að vinna sig út úr þessum vanda. Á
meðan verður að stilla öllum fram-
kvæmdum og innflutningi í ýtrasta hóf.
Kannski er greiðsluhalli ríkissjóðs
og þensla í þeim geira einn aðal
vandinn. Nefndin, sem síðasta ríkis-
stjórn tilnefndi til ráðuneytis um úr-
lausn efnahagsvandans í sumar, lagði
t.d. til að ríkisstarfsmönnum yrði fækk-
að nánast strax um eitt þúsund. Þessi
nefnd benti á að það hafði orðið
fjölgun í ríkisgeiranum um nærri átta
hundruð starfsgildi á síðasta ári og er
þetta gífurleg útþensla. Hún lagði til að
þessari þróun yrði snúið við.“
VIII sjá raunhæfari leiðir
Hvernig líst þér á niðurstöðu stjórn-
málamanna núna eftir allt sem gengið
hefur á síðan þú sast í þessari nefnd
sem oft var kölluð „forstjóranefndin“?
„Ég hefði viljað sjá raunhæfari að-
gerðir í þá átt að í stað verulegra
lánveitinga og skuldbreytinga kæmi
raunhæfari og varanlegri bót á rekstrar-
grundvelli. Útflutningsgreinar verða að
geta starfað með hagnaði í þessu landi
og það á að vera frumforsenda allra
aðgerða í efnahagsmálum.“
Hvað kallar þú raunhæfari leiðir?
„Ég er fyrst og fremst að tala um að
það hafi forgang hjá stjórnmálamönn-
um að sjá gjaldeyrisöflun borgið og það
verði lögð hámarks áhersla á þennan
þátt. Það verði beitt hvers konar hvatn-
ingu og komið verði á viðunandi rekstr-
arskilyrðum fyrir þau fyrirtæki sem
standa í framleiðslu fyrir erlenda mark-
aði og skapa gjaldeyri fyrir þjóðina.
Það er stóra málið.
Á undanförnum árum hefur stefna
ríkisvaldsins í þessum málum verið
nánast öfug. Þessar greinar hafa verið
neyddar til að selja þann gjaldeyri sem
þær afla á lægra verði en þurfti til að
standa undir kostnaði og mæta þeirri
allt of miklu verðbólgu sem hér hefur
verið í gegnum árin.
Ég held að númer tvö eigi ríkisvaldið
að stefna að því að drepa niður verð-
bólguna, þannig að hún verði ekki
meiri en 5% og alls ekki meiri en í
okkar helstu viðskipta- og samkeppnis-
löndum. Þetta tvennt held ég að eigi að
vera höfuð viðfangsefni hverrar ríkis-
stjórnar.
Hvatt til hagræðingar
Hitt finnst mér líka sjálfsagt að bæði
í útflutningsgreinum og öðrum greinum
beri 'að hvetja til hagræðingar. í því
sambandi verð ég að geta þess að tölur
sýna að fjöldi fyrirtækja á íslandi er
ótrúlegur. T.d. voru á árinu 1985
starfandi á íslandi nærri því 20 þúsu-nd
fyrirtæki. Það þýðir að meðal starfs-
mannafjöldi fyrirtækja er tæplega sex
manns.
Það hefur iðulega verið talað um að
brjóta niður risana og þá sérstaklega
samvinnurisann á íslandi. Ég ætla að
leyfa mér að halda því fram að eitt af
því sem ísland vantar í dag eru fleiri
myndarleg fyrirtæki sem geta starfað af
alvöru markaðssókn á erlendum
mörkuðum. Þau gætu skapað við-
skiptalegt og stjórnunarlegt átak á
erlendum mörkuðum sérstaklega. Ég
held að okkur vanti miklu meira af
sæmilega stórum og myndarlegum
fyrirtækjum til að geta keppt við þessi
frekar öflugu fyrirtæki sem við mætum
á öllum helstu útflutningsmörkuðum
þjóðarinnar. Það segir sig sjálft að
svona urmull af litlum fyrirtækjum
þýðir að við verðum aldrei megnugir
þess að standa undir verulegu átaki í
þessa átt. Kraftarnir dreifast allt of
mikið og möguleikar skapast ekki í
svona litlum fyrirtækjum fyrirþekkingu
og langtíma skipulagningu, markaðs-
þekkingu eða vöruþróun, en það eru
einmitt forsendur þess að skapa meiri
verðmæti til lengri tíma.“
10 sinnum of hár
fjármagnskostnaður
Nú minnist þú á Sambandið og
myndug fyrirtæki. Hvernig er fjár-
hagsstaða þess sem dæmi um afkomu
stórra fyrirtækja?
„Því miður er því ekki að leyna að
rekstursafkoma Sambandsins á þessu
ári er mjög slæm og hún endurspeglar
ástandið í þjóðfélaginu. Á fyrstu átta
mánuðum þessa árs er halli á rekstri
þess um 550 milljónir króna. Gengis-
tapið á sama tíma er nánast sama
upphæð. Fjármagnskostnaður á sömu
mánuðum er rúmlega einn milljarður.
Þessi fjármagnskostnaður er um tíu
sinnum meiri en eðlilegt myndi teljast
hjá sambærilegum fyrirtækjum erlend-
is. Sambandið hefur því ekki farið
varhluta af þeirri stjórnarstefnu undan-
farinna ára, sem hefur verið mjög
andstæð atvinnurekstri. Ég hef séð
rekstrartölur fjölda frystihúsa hér á
landi þar sem nettó fjármagnskostnað-
ur er á bilinu tíu til tuttugu og fimm
prósent af heildarsölu. Ég veit það að
t.d. í Danmörku er það talið mjög
alvarlegt mál ef fjármagnskostnaður
frystihúss fer yfir 2% af heildarsölu. Ég
fullyrði að ef keppinautar okkar í
öðrum löndum þyrftu að búa við þessi
skilyrði þá væri þessi iðnaður þar búinn
að vera. Enginn atvinnurekstur á ís-
landi hefur skilyrði til að borga tíu
sinnum hærri fjármagnskostnað en
sambærilegur rekstur í öðrum löndum,
vegna þess að flest annað í rekstrinum
er óhagstæðara sökum smæðar og
annars.
Iðnaður Sambandsins
Sambandið hefur í gegnum árin verið
fyrirtæki sem hefur býsna mikla sölu en
frekar litlar eftirtekjur vegna þess að
60% af allri sölu Sambandsins er um-
boðssala á afurðum. Umboðssalan hef-
ur í gegnum árin skilað hlutfallslega
litlum tekjum þótt hún hafi aldrei verið
baggi á rekstrinum eða framkallað
halla. Hin 40% eru fólgin í iðnaðar-,
verslunar- og skiparekstri.
Iðnaðurinn hefur tapað stórfelldum
tekjum á undanförnum árum. Ullariðn-
aðurinn tapaði mjög miklu á sfðasta ári
og þrátt fyrir sameiningu Ullariðnaðar
Sambandsins og gamla Álafoss í nýja
Álafoss, hefur tapreksturinn verið
verulegur áfram. Þannig er sá hluti
útflutningsgeirans ennþá í mjög mikl-
um vanda. Á sama hátt og af svipuðum
ástæðum kemur fram mjög umtalsverð-
ur halli á skinnaiðnaði Sambandsins.
Það hefur og verið á allra vitorði að
verslunarreksturinn hefur ekki gengið
vel í allmörg undanfarin ár. Fyrir því
eru ýmsar ástæður. Umhverfi þessarar
starfsemi, þ.e. húsnæðið við Sunda-
höfn, er stærra og dýrara en nauðsyn-
legt hefur verið miðað við þann rekstur
sem þar á sér stað. Þannig er kostnaður
þar tiltölulega mikill og umfang ekki í
takt við kostnaðinn. Stóri möguleikinn
sem við höfum þar er að auka verulega
umsetningu, sem aðeins er mögulegt
með aukinni þátttöku kaupfélaganna í
sjálfum verslunarrekstri Sambandsins.
Við erum að gera okkur vonir um að
þessi þáttur geti færst verulega í rétta
átt á næstunni.
Verslunardeildin
Innanhúss í verslunardeildinni erum
við að gera miklar breytingar. Við
erum að fækka vörunúmerum stórlega
og fækka heilum vörutegundum og
skera niður. Við erum líka að staðla
vöruval og höfum hug á því að sú
stöðlun verði útfærð í kaupfélagsversl-
unum kringum landið. Einnig teljum
við að smásöluverslun þurfi að taka
verulegum breytingum allt í kringum
landið. Þar þarf að samræma mun
meira alla ákvarðanatöku um vöruval,
þjónustu og annað. Þar er mikið verk
að vinna og verslunardeildin hefur að
mínu mati möguleika á að ná sér út úr
þessum rekstrarhalla, sem verið hefur
í allmörg undanfarin ár, með svona
samstilltu átaki. Árangur af slíku átaki
yrði að koma í ljós fyrir lok næsta árs.
Þá er eftir skipareksturinn. Hann
hefur ekki skilað nægilegum hagnaði
mörg undanfarin ár vegna þess að
skipakosturinn var orðinn óhagkvæm-
ur. Á stuttum tíma hafa verið seld
minni og eldri skip félagsins. Nú er t.d.
komið stærra og hagkvæmara Helga-
fell. Jökulfellið hefur verið visst vanda-
mál, en það var smíðað til sérstakra
flutninga sem mjög hefur dregið úr,
eins og freðfisksflutninga til Bandaríkj-
anna. í Skipadeildinni erum við núna
með verulegar hagræðingaraðgerðir til
að laga okkur að þessum breyttu að-
stæðum.