Tíminn - 14.04.1989, Blaðsíða 9

Föstudagur 14. apríl 1989
Tíminn 9
VETTVANGUR lllttllllllMlllllllllllllillllllllIi
Gunnlaugur Júlíusson, hagfræöingur Stéttarsambands bænda:
Kartöf lubænaur, kaup-
menn og prófessorar,
eöa: þarf aö flytja inn fleira en kartöflur?
Hinn frægi bandaríski prófessor, Jacop Viner, sagði eitt
sinn er hann var spurður að því hvernig hann skilgreindi
hagfræði: „Hagfræði er það sem hagfræðingar fást við
hverju sinni“.
Miðvikudaginn 15. mars birtir Þorvaldur Gylfason,
prófessor í hagfræði við Háskóla íslands í Reykjavík, grein
í Morgunblaðinu þar sem hann íjallar um hvað það kostar
neytendur aukalega að framleiða matarkartöflur hérlendis
miðað við hagræðið af innllutningi. Skilgreining Viners á
vel við þann málflutning sem hagfræðiprófessorinn lætur
frá sér fara um þessi mál.
Forsendur fyrir þessu reiknings-
dæmi og sú umræða sem á eftir
hefur fylgt hefur verið með slíkum
ólíkindum að erfitt er að finna
hliðstæðu þar um. Rangfærslur,
hálfsannleikur og beinar álygar
hafa dunið á kartöflubændum og
öll meðöl notuð til að draga þá
niður í svaðið sem þjóðníðinga og
afætur sem væru dæmigerðar fyrir
þá aðila í þjóðfélaginu sem standa
í vegi fyrir eðlilegum efnahagsleg-
um framförum.
Hér á eftir mun ég fjalla nokkuð
um þá umræðu sem prófessorinn
hefur hrundið af stað, forsendur
þær sem hann notar eða sleppir að
nota þótt svo þær skipti máli og
fleira er viðkemur þessum málum
og ekki hefur verið minnst á.
Forsendur fyrir niður-
stöðum prófessorsins
Prófessorinn reiknar með 40 kg
kartöfluneyslu á hvern einstakling
eða 10.000 tonnum samtals. Nú
rengi ég þessa neysluspá ekki en
athyglisvert er að Framleiðsluráð
landbúnaðarins tók á móti sjóða-
gjöldum á sl. ári fyrir kartöflusölu
sem svarar til 21 kg neyslu á
einstakling. Hér er eitthvað sem
ekki stemmir.
Inn í tölum prófessorsins er t.d.
öll heimaræktun og er hún reiknuð
fullu verði. Hann reiknar með 115
kr/kg jafnaðarverði út úr búð og er
það rétt metið því að verð á
kartöflum er frá 106 kr. upp til um
130 kr. (í eins og tveggja kg
pokum). En síðan kemur rúsínan í
pylsuendanum. Takið nú eftir:
„Kaupmenn hafa sagst mundu
geta boðið kartöflur fyrir 35 kr.
hvert kíló, ef innflutningur væri
gefinn frjáls.“
Með þessari setningu er viðmið-
unin fyrir verði á innfluttum kart-
öflum út úr búð fundin og á henni
byggist röksemdafærslan fyrir því
að rökrétt sé að leggja niður kart-
öflurækt á íslandi.
„Kaupmenn hafa sagst
mundu...“
Það er hreint með ólíkindum að
maður sem flaggar prófessorsnafn-
bót í hagfræði við Háskóla íslands
í Reykjavík skuli byggja rök-
semdafærslu sína fyrir því að leggja
niður heila atvinnugrein, gera
hundruð manna gjaldþrota og
hrekja þá af heimilum sínum á
öðrum eins forsendum. Ekki er
haft fyrir því að sannreyna hlutina
heldur hlaupið eftir orðrómi eða
því sem einhver úr kaupmannastétt
hefur slegið fram á góðri stund.
Pað er ekki einu sinni haft fyrir því
að kanna hvað þær kartöflur kosta
sem nú eru fluttar inn, heldur er
byrjað að reikna. Það væri hægt að
búast við svona vinnubrögðum hjá
óvönduðum blaðamanni sem vant-
aði uppsláttarfrétt og upphrópanir,
en að prófessor í hagfræði við
Háskóla íslands skuli láta annað
eins frá sér fara er hreint með
ólíkindum.
Verðmyndun
íslenskra kartaflna
Til upplýsingar fyrir hagfræði-
prófessorinn og aðra lesendur er
verð á kartöflum til neytenda byggt
upp af fjórum megin þáttum. Þeir
eru sem hér segir:
Verð til bænda
Heildsöluálagning
Smásöluálagning
Söluskattur
Tölulega lítur þetta út á eftirfar-
andi hátt, sett upp bæði fyrir stóra
og litla verslun miðað við eins og
tveggja kílóa pakkningar. Verð til
bænda er 42,37 kr/kg (haustverð á
1. flokki). Heildsöluverð hefur að
jafnaði verið 85 kr/kg, en frá því
eru gefnir afslættir með hliðsjón af
því magni sem keypt er. 20%
afsláttur frá 85 kr. gerir 68 kr.
Tafla 1.
Verðmyndun kartallna
a) Stór verslun. Verð til bónda Heildsöluálagning (42,37+25,63=68 kr.) Smásöluálagning 68 kr. '25% (68+17=85 kr.) Söluskattur 85 kr. *25% = 42,37 kr. 25,63 kr. = 17,00 kr. = 21,00 kr.
Samtals 106,00 kr.
b) Lítil verslun.
Verð til bónda = 42,37 kr.
Heildsöluálagning = 42,63 kr.
(42,37 + 42,63 = 85)
Smásöluálagning 85 kr. *20% = 17,00 kr.
Söluskattur 102 kr. *25% = 26,00 kr.
Samtals 128 kr.
Það er athyglisvert að smásölu-
álagning er ekki lægri í stórverslun-
um þar sem mikið magn rennur í
gegn en í litlum verslunum, heldur
liggur munurinn í afslætti á heild-
sölustigi.
Prófessorinn telur að 10.000
tonn af kartöflum séu seld á 1.150
milljónir króna. Þessi upphæð mun
þá skiptast á eftirfarandi hátt:
Tafla 2.
Hvernig er skiptingin?
Söluskattur .................. 230 millj
Smásöluálagning............... 170 millj
Heildsölukostn................ 326 millj
Bændur........................ 424 millj
Samtals......................1.150 millj
Sýnilegt er að einhvers staðar
þurfi að taka til hendinni áður en
bændur eru reknir af jörðum
sínum. Að það skuli kosta meira
að þvo kartöflurnar, setja þær í
plastpoka og láta þær standa í
rekka úti í horni verslunarinnar
þar til þær seljast heldur en að
yrkja jörðina, setja útsæði niður,
kaupa öll aðföng, sjá um garðana
yfir sumarið, taka upp og geyma
kartöflurnar fram á vetur, er hreint
ótrúlegt.
Hér er eitthvað sem ekki
stemmir.
Hvað varð um
söluskattinn?
Það er athyglisvert að hagfræði-
prófessorinn minnist aldrei á að
söluskattur er lagður ofan á smá-
söluverð á kartöflum. Söluskattur-
innnemur20% afendanlegu verði.
Sé miðað við 10.000 tonn og 115
kr/kg er söluskatturinn 230 milljón-
ir. Það er ekki vansalaust að ekki
sé minnst á hann, en þess í stað er
fullyrt að lækka megi útgjöld neyt-
enda um 800 milljónir, væri inn-
flutningur á kartöflum gefinn
frjáls. Hér eru hreinar blekkingar
á ferðinni. Hví skyldi ríkisvaldið
lækka skattlagningu við það eitt að
hætta að framleiða kartöflur hér-
lendis? Ef þessi skattheimta myndi
falla niður, þá yrðu aðrir skattar
vitaskuld hækkaðir sem þessu
næmi til að ríkið héldi óbreyttum
tekjum.
Fyrri grein
Þess í stað er fullyrt að hægt sé
að skila 800 milljónum milliliða-
laust til almennings ef innflutning-
ur á kartöflum væri gefinn frjáls.
Hér má strax draga 230 milljónir
frá 800 milljóna sparnaði hagfræði-
prófessorsins. Hvað gerir ríkið við
þann söluskatt sem innheimtur er í
gegnum kartöfluverð? Varla legg-
ur það hluta söluskattsins inn á bók
og geymir til mögru áranna.
Af hverju er ekki minnst á
söluskattinn?
Dró það úr áhrifamætti fullyrð-
inganna?
Er þetta traustvekjandi mál-
flutningur?
Er þetta dæmi um staðalinn í
hagfræðikennslu í Háskóla íslands
núna?
Hvað kosta
innfluttar kartöflur?
Kartöflur eru núna fluttar inn
erlendis frá til vinnslu. Hvert kíló
í sendingu sem kom til landsins í
byrjun mars kostaði rúmar21 kr/kg
komið á hafnarbakkann. Sundur-
liðað verð lítur út á eftirfarandi
hátt:
Tafla 3.
Verð á innfluttum kartöflum
Verð erlendis .....................9.45 kr.
Flutningur ....................... 7.02 kr.
Tollur.............................4.95 kr.
Samtals....................... 21.42 kr.
Verslunin (les Hagkaup skv.
grein hagfræðiprófessorsins í
Morgunblaðinu frá því 22. mars)
segist geta selt kartöflur út úr búð;
fyrir 35 kr/kg. Hagfræðiprófessor-
inn telur það mjög sennilegt að
aðrar verslanir geti boðið sama
verð, óháð stærð og staðsetningu.
Að halda slíku fram þegar verð-
munur á kartöflum er í smásölu allt
að 30 kr/kg í dag er ekki sæmandi
manni í prófessorsembætti. Því
skyldi flutningskostnaði, dreifing-
arkostnaði og álagningu verslunar-
innar skyndilega haldið í lágmarki
þegar varan er flutt inn erlendis
frá? Af hverju ætti að vera svo
mikið auðveldara og ódýrara að
meðhöndla erlenda vöru en ís-
lenska?
Af fyrrgreindu verði, 35 kr/kg,
fara 7 kr. t' söluskatt. Þar af
leiðandi yrði smásöluverð fyrir
söluskattsálagningu 28 kr/kg (7 kr.
í söluskatt) Álagning fyrir heild-
sölu og smásölu yrði því samkvæmt
þessu 7 kr/kg eða 70 millj. á 10.000
tonn.
Þá er eðlilegt að spurt sé: Því er
hægt að dreifa og selja 10.000 tonn
af erlendum kartöflum fyrir 70
milljónir, þegar það kostar um 490
milljónir að dreifa og selja jafn
mikið magn af íslenskum kartöfl-
um? Þar af cr smásöluálagning um
170 milljónir. Þetta virðist verðugt
rannsóknarverkefni fyrir hagfræði-
prófessorinn fyrst hann er farinn
að grauta í málefnum kartöflunnar
á annað borð.
Ef þessi álagning er of há, getur
verslunin lækkað álagningu strax í
dag um 100 milljónir en selt kart-
öflur samt sem áður sér að skað-
lausu. Ef þessi álagning er ekki of
há, þá þarf verslunin á þessum
peningum að halda til að standa
undir kostnaði við fjárfestingar og
mannahald. Til að mæta lækkaðri
álagningu á kartöflum þá mun
álagningin á aðra hluti einfaldlega
hækka og neytendur borga fyrr-
greinda upphæð samt sem áður í
hækkuðu vöruverði á öðrum teg-
undum enda þótt kartöflur yrðu
ódýrari.
H vað segir hagfræðiprófessorinn
um þetta?
Hvað hefur útrýming
kartöfluræktar hérlendis
í för með sér?
Prófessorinn telur ársverk í kart-
öflurækt vera um 100, og ber
Hagstofu íslands fyrir því og hnýtir
aftan við að hann viti ekki til að
Hagstofa íslands hafi nokkurn
tíma gefið rangar upplýsingar.
Því skal ekki haldið fram hér að
Hagstofa íslands gefi vísvitandi
upp rangar upplýsingar, en í sum-
um tilvikum er varðar landbúnað
eru þær upplýsingar sem liggja
fyrir hjá Hagstofunni ekki ná-
kvæmar. Líklegt er að ársverk fyrir
kartöflurækt séu milli 150 og 180,
en þeir bændur er búa eingöngu
við kartöflurækt eru mun færri.
Sem betur fer eru fleiri en einn
starfandi á flestum búum þótt svo
að hagfræðiprófessorinn leggi að
jöfnu ársvcrk og bændafjölda.
Einnig er kartöflurækt hlutastarf
hjá fjölda bænda s.s. í Eyjafirði og
Skaftafellssýslum.
Þetta mat er byggt á allnákvæmri
könnun á vinnuþörf í kartöflurækt
sem var gerð í sambandi við verð-
lagningu þeirra fyrir nokkrum
árum. Þó ber að geta þess að
vitaskuld breytist vinnuþörf við
kartöflurækt verulega eftir upp-
skerumagni, sem er töluvert breyti-
legt milli ára þannig að það er
engin ein tala alveg rétt í þessu
dæmi.
Fyrir framleiðslu 10.000 tonna
af kartöflum á ári fá bændur nú
samtalsum 415 milljóniref reiknað
er með meðalverði allra gæða-
flokka. Þessi upphæð fer síðan til
að greiða rekstrarliði, laun og ýms-
an fastan kostnað. Til upplýsingar
eru hér gefin dæmi um þá veltu
sem er í kringum kartöfluræktina:
Tafla 4.
Velta í sambandi við kartoflurækt
Áburður .................... 47,0 millj.
Lyf.......................... 9,5 millj.
Umbúðir..................... 14,0 millj.
(t.d. pokagerð Baldurs á Eyrarbakka)
Bilakostn. ofl............... 8,2 millj.
Flutningur ................. 30,2 millj.
Olía......................... 2,6 millj.
Varahl. og viðg.............. 8,5 millj.
Rafmagn...................... 3,2 millj.
Ýmislegt ................... 20,5 millj.
Opinbergjöld................. 5,4 millj.
Laun........................121,0 millj.
Þótt fyrrgreind velta sé kannski
ekki mikil í augum manna hinna
stóru ákvarðana, þá er hér samt
sem áður um að ræða verslun og
þjónustu scm skiptir hinar dreifðu
byggðir tnáli. Af þessari veltu eru
einnig greiddar skattar og skyldur.
Fjárfesting er áætlaður um einn
milljarður í vélum og tækjum. Ef
þessar fjárfestingar yrðu verðlaus-
ar vegna þess að kartöflurækt legð-
ist niður, myndu bankar tapa stórfé
vegna þess að lán fengjust ekki
greidd vegna gjaldþrota hjá
bændum. Þar er um að ræða fleiri
hundruð milljónir króna.
Það skal tekið fram að hér er
ekki reiknað með fjárfestingum í
íbúðarhúsnæði.
Að skapa atvinnutækifæri og
útvega húsnæði fyrir eina fjöl-
skyldu kostar u.þ.b. 14 milljónir
króna. Sé eingöngu miðað við
Þykkvabæinn, þar sem um 60-70
fjölskyldur hafa kartöflurækt sem
aðalatvinnu, þá myndi það kosta
milli 900 milljónir og einn milljarð
kr. að koma þeim annars staðar
fyrir og útvega þeim atvinnu (á
tímum atvinnuleysis).
Það ætti að vera umhugsunarefni
fyrir þá borgarbúa í þægilegri að-
stöðu sem vilja leggja niður heila
atvinnugrein í dreifbýlinu, hvaða
áhrif það óhjákvæmilega mundi
hafa, bæði fjárhagslega og félags-
lega.