Tíminn - 16.01.1993, Blaðsíða 4

4 Tíminn
Laugardagur 16. janúar 1993
Tíminn
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Tíminn hf.
Framkvæmdastjóri: Hrólfur Ölvisson
Ritstjóri: Jón Kristjánsson ábm.
Aðstoöarritstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjórar Birgir Guömundsson
Stefán Ásgrímsson
Auglýsingastjóri: Steingrímur Gíslason
Skrifstofur: Lynghálsi 9, 110 Reykjavík Síml: 686300.
Auglýsingasími: 680001. Kvöldsfmar: Áskrift og dreifing 686300,
ritstjóm, fréttastjórar 686306, Iþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Tlmans. Prentun: Oddi hf.
Mánaöaráskrift kr. 1200,-, verö i lausasölu kr. 110,-
Grunnverö auglýsinga kr. 725,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
Vamir em
ekki úreltar
Þegar Sovétríkin lognðust útaf og Varsjárbandalagið
leystist upp og ríki þess fóru að sýna áhuga á að komast
undir verndarvæng Nato var almennt álitið að ógnarjafn-
vægið væri úr sögunni og að heimurinn væri mun frið-
sælli en áður var. Rétt er það að risaveldin standa ekki
hvort framan í öðru skakandi atómvopn sín og hótandi
heimsendi ef þeim þykir ofgert á sinn hlut.
Annað risaveldið er horfíð og hitt fær uppáskrift hjá SÞ
þegar það þarf að sýna veldi sitt. Samningar um eyðingu
kjarnorkuvopna em undirritaðir og miklum birgðum
verður eytt á næstu ámm. Hitt er annað mál að nóg verð-
ur eftir af atómvopnum samt og miklu meira en það og
það sem verra er, að núorðið eru jafnvel enn fleiri ríki
sem ráða yfir gereyðingarvopnum en var þegar bæði
hernaðarbandalögin voru hvað sterkust.
En þótt hættunni af hernaðarbandalagi alræðisríkjanna
sé bægt frá horfir því miður ekki friðvænlega í heiminum
og sífellt bætast við fleiri þjóðir og þjóðabrot sem eru
miklu fúsari að að gera út um deilumál með vopnavaldi
en samningum.
Misskipting auðs og náttúrugæða og mismunandi
menningarstig þjóða eru þau ágreiningsefni sem mestri
misklíð valda og eru nú fleiri styrjaldir í gangi en tölu
verður á komið og sýnist heimsmyndin breytast jafnvel
dag frá degi. Hvergi er vitað til að vopnuð átök hafi leyst
þau vandamál sem þau spunnust af.
Varnarbandalag vestrænna þjóða er enn í fullu gildi og
veitir ekki síður meðlimaríkjunum öryggi nú en þegar
alræðið var enn við lýði, grátt fyrir jámum. Rótleysið og
óvissan í þeim ríkjum sem kommúnisminn hélt áður í
heljargreipum veldur því að þar blossa upp skærur og
styrjaldir sem ástæða er til að óttast að geti breiðst út
með ófyrirsjáanlegum afleiðingum.
Kröfur em uppi um að Atlantshafsbandalagið beiti her-
valdi til að koma á friði í stríðshrjáðum ríkjum sem áður
tilheyrðu Júgóslavíu. Það er að vísu andstætt sáttmálan-
um um að Nató skipti sér ekki af deilum utan aðildarríkj-
anna og beiti ekki hervaldi nema á eitthvert þeirra sé ráð-
ist.
En stríðsrekstur og mikil og svívirðileg mannréttinda-
brot í Evrópu ógna öryggi allrar álfunnar og réttlæta að
beitt sé hörku til að stilla til friðar. Hitt vita menn sjald-
an eða aldrei til hvers vopnaviðskipti og afskipti af þeim
leiða. Eru leiðtogar lýðræðisríkjanna því tregir til að
beita valdi nema að vel yfirveguðu ráði.
Utan Evrópu eru menn fúsari að senda heri á vettvang.
í Sómalíu eru miklar hemaðaraðgerðir í gangi í nafni
mannúðar. í írak er verið að kenna harðstjóra hvar Dav-
íð keypti ölið með öflugum loftárásum sem mælast mjög
misjafnlega fyrir og hafa önnur og verri áhrif í araba-
heiminum en árásaraðilar virðast hafa búist við.
Öryggisráðið heimtar aðgerðir í ísrael og Bosníu eins og
í írak og Sómalíu. Við því er skellt skollaeyrum.
Heimurinn er því ekki eins friðsæll og tryggur og vonir
stóðu til þegar múrar alræðisins hrundu. Því er lýðræð-
isþjóðunum nauðsynlegt að halda vöku sinni og treysta
sín varnarbandalög og láta ekki telja sér trú um að þau
séu úrelt.
Þegar blöðin og fjölmiðlar aðr-
ir gengu á menn fyrir áramótin
og báðu þá að gefa árinu sem var
að líða hæfilega og viðeigandi
einkunn, þá stilltu fleiri en færri
lofsyrðunum mjög í hóf. Flest-
um þótti satt að segja að hábölv-
að ár væri að berja nestið og það
sem meira var —- fáum sagði vel
hugur um nýja árið. Hvort sem
svo mun reynast og að þar hafi
hið virkilega „sjöunda skilning-
arvit" talað fyrir munn manna
eða ekki, þá verður að segjast að
ekki hafa þær tvær vikur sem af
nýja árinu eru gert hugboði
þeirra skömm til. Fyrst er nú að
telja þá metskepnu af ætt lægða
yfir norðurhafinu sem reið yfir á
dögunum og var um það bil að
botnkeyra öll landsins barómet.
(Andrúmloftið nálgaðist víst að
verða eins og innan í Magde-
borgar-kúlunum sem sagði frá í
eðlisfræðinni í barnaskóla). í
öðru lagi bálaði að nýju upp
ófriðurinn suður við Flóann
með tilþrifamikilli aðför að
skelminum Hussein, sem seint
ætlar að láta skipast. Bendir þó
satt að segja fátt til að sæmdir
hans muni minnka í nálægri
framtíð þótt þeir Bush og
Schlúter fái að bergja á kaleik
forgengileikans á sínum valda-
stólum. Eins og í gustinum af
þessum hamförum náttúrunnar'
og heimsmálanna feyktist hið
íslenska lýðveldi inn á Evrópska
efnahagssvæðið og eru menn
ekki á eitt sáttir um hvemig það
verður fram gengið eftir velk-
inginn um völl þann... Forseti
vor kom að undirrita gjöming-
inn með áþekkum svip og móð-
ir sem kvitta þarf í einkunnabók
sonar síns lata Geira. Leyndi sér
ekki hvað hún hefði gert við
piltinn ef ekki hefðu verið of
margir áhorfendur.
En einhvern veginn hefur
þjóðin verið frekar fáorð um
þetta allt nú allra síðustu dag-
ana. Það er einhver drómi í
forstköldu loftinu, klakabrynj-
aðir bflar lötra milli hárra snjó-
dyngja á götum sem ekkert
gengur að hreinsa — alltaf bæt-
ir í. Ofan á snjódyngjunum
reyna dúðaðar manneskjur að
missa ekki fótanna og hafa varla
hugann við annað. Það er lítill
hugur í flestum og svosem eng-
in sérstök trú á eitt né neitt í
bili. Og maður skynjar að það er
ekki einskorað við okkar land.
Það er að heyra að það sama sé
uppi á teningnum í útlandinu
og það er ekki gott. Nú tölum
við um það:
TVú aldanna
Allar aldir og tímaskeið þurfa
einhvern meiri átrúnað, einn
eða fleiri í senn, sem engum
heilvita manni dettur f hug að
hrófla við uns honum er skipt út
en það gerist aðeins á löngum
(og áður stundum alda-) fresti.
Hér er síður átt við trú á guði og
goðmögn en hugmyndir. Þann-
ig var það svo öldum saman að
enginn maður lét sér detta í hug
að véfengja kenningar meistar-
ans Aristótelesar þar sem því var
til dæmis slegið föstu að jörðin
væri marflöt og að minni kvik-
indi eins og kuðungar og flær
„kviknuðu" án nokkurs nátt-
úrulegs samgangs. Þetta var
mönnum eitt sinn nauðsynlegt
að yrði ekki véfengt. Brúnó
kembdi líka ekki hærurnar og
tæpt stóð með Galileo er þeir
viðruðu aðra sýn á sumt af
þessu.
Hverju urðu menn líka bættari
að vita betur? „Hvaða máli
skiptir hvort skriðjökull færist
aftur á bak eða áfram eða stend-
ur í stað?“ spurði Carlyle, sem
gaf skít í öll náttúruvísindi.
Loks er átrúnaðinum á Aris-
tóteles var varpað fyrir róða tók
að hilla undir öld vísindatrúar-
innar, sem auðvitað var góð og
gagnaðist vel sem trú. Á blóma-
skeiði hennar var það ekki bein-
línis hyggins manns háttur að
efa ágæti og möguleika vísinda.
Mannskepnan sem áður tók
ekki annað í mál en að hún væri
sköpuð í mynd Guðs almáttugs
gerðist nú óðfús að segja upp
frændseminni við Adam og
skipaði apaketti alsæl í sess
hans.
Stoðir taka að
ríðlast
En loks tóku margar megin-
stoðir að riðlast undir vísinda-
trúnni — og er þá komið fram á
okkar tíma. Nú líst mörgum
manninum hreint ekki á blik-
una þegar tekið er að skeggræða
möguleika vísinda. Ekki má
heldur miklu muna að vísinda-
þekkingin sé að gerast samnefn-
ari auðnar og tortímingar. Sum-
ir vilja helst geta snúið vísinda-
klukkunni aftur á bak og er það
í sjálfu sér að vonum f ýmsu til-
liti. Náttúruvernd hefur því um
skeið gert eitt háværasta tilkall-
ið til hásætis trúarinnar, þegar
menn hafa fengið kappnóg af
framförum og til dæmis endur-
vinnsla er hafin til skýja. Endur-
vinnslan speglar þrána eftir að
strika út gamla og erfiða þróun,
til dæmis í pappírsgerð. Menn
vilja fara að skrifa á muskulegan
þerripappír sem í hálf-trúarlegri
fórnarathöfn til dýrðar um-
hverfinu. í sama tilgangi hefur
fólk líka löngu afsagt að nota
vissa þrýstibrúsa þar sem úðinn
úr þeim rjúfi gat á ósonlagið. En
allt er þetta meira og minna for-
gefins: Framleiðsla „þerripapp-
írsins" reynist vera enn meira
eitursull en framleiðsla á öðrum
pappír.
Og það kemur á daginn að þeg-
ar kýr lyftir halanum og losar
sig við eina kúadillu líða aftur af
henni skaðræðisgufur nauðalík-
ar þeim sem leyndust í um-
hverfisfjandsamlegasta skegg-
sápubrúsa. Fari svo fram sem
horfir er óvíst um hvort um-
hverfisverndarviðleitnin á líf
fyrir höndum sem heimsátrún-
aður. Því fer að vanta trú sem
hefur einhverja endingu fólgna í
sér eins og Aristóteles eða vís-
indatrúin. Menn eru að prufa
sig áfram með hvort lausnin
kunni að felast í trúnni á mark-
aðshyggjuna.
Einmitt þeirrar tilraunar vegna
erum við að kanna efnahags-
svæðið. En það liggur um of í
loftinu að að markaðstrúin
muni aldrei líta ljósið nema til
hálfs eins og kommúnisminn,
sem var enn í fæðingu þegar
hann dó...
Því göngum vér álút í snjónum
þessi dægrin. Það vantar hug-
mynd að trúa á — um leið og
það er áleitið að mannkindin sé
orðin of margvís um fávisku
sína til þess að hún finni nokkra
brúklega hugmynd nokkru
sinni framar.