Tíminn - 12.06.1993, Blaðsíða 22

22 Tíminn
Laugardagur 12. júní 1993
Axel Thorarensen
Fæddur 24. október 1906
Dálnn 14. maí 1993
Jiínir vinir fara fjöld,
feigðin þessa heimtar köld.
Ég kem eftir, kannske í kvöld,
með klofínn hjálm og rofínn
skjöld,
brynju slitna, sundrað sverð og
syndagjöld.“
Svo kvað Bólu-Hjálmar við fráfall
látins samferðamanns og vinar, á
gamals aldri.
Þessi tilvitnuðu kveðju- og saknað-
arorð skáldsins í Bólu komu mér í
hug þegar ég heyrði sagt lát Axels á
Gjögri snemma dags þann 14. maí
s.l. á sjálfan vinnuhjúaskildagann.
Hann hafði tekið daginn snemma til
vistaskiptanna. — Axel á Gjögri,
þessi þjóðkunni maður, sem alið
hafði allan sinn aldur á sama heim-
ilinu í einni af útkjálkasveitum
þessa lands, var allur. Og margan
setti hljóðan, nær og fjær.
Við þessi þáttaskil langar mig að
minnast þessa sveitunga míns og
vinar með nokkrum orðum. Finn þó
að „mér er orðið stirt um stef', svo
ég vitni aftur til sama höfundar, og
því óvíst hvernig til tekst.
Axel var orðinn háaldraður og lík-
amsþrek hans farið að dvína. Eink-
um átti hann orðið erfitt um gang.
Fæturnir voru bilaðir. Samt var
hann hress og hélt vel sínum mann-
dómseinkennum. Málhress og jafn-
an til viðtals um menn og málefni
hversdagsins og þá ekki síður um
liðna tíð og tíma, sem hann mátti
muna tvenna í orðsins fyllstu merk-
ingu. Skyndilegt lát hans kom á
óvart og manni hnykkti við. Daginn
áður hafði hann verið á sjó með Jak-
ob syni sínum að huga að hrogn-
kelsanetum þeirra feðga, og allt í
lagi með hann. — Hann var á sínum
stað eins og brimsorfinn klettur
sem stendur af sér skvettur brim-
óðrar tilverunnar og haggaðist ekki
hverju sem fram fór, sáttur við Guð
og menn. Margir urðu til að tala við
hann bæði fjær og nær, ræða við
hann um daginn og veginn sér og
honum til dægrastyttingar í einveru
hans. Hann var ræðinn og hafði frá
mörgu að segja með þeirri frásagn-
argleði, sem honum var gefin, með
gamansömu ívafi. En alltaf var þó
eitthvað ósagt í lokin, sem gat þá
orðið umtalsefni síðar. — En
skyndilega og óvænt var nú höggvið
á lífsþráð hans. Og menn setti
hljóða. — Brestur var kominn í
samfélagskeðjuna, sem ekki yrði
endurbættur. Margt hafði breyst við
andlát gamals og lífsþreytts manns.
Minningarnar voru margar sem
ósjálfrátt rifjuðust upp meðal sveit-
unga hans, barna hans og barna-
barna, ættingja og vina vítt um
land, sem kynnst höfðu þessu nátt-
úrubami persónulega og af afspurn
þó ekki hefði hann gert víðreist um
dagana.
Á morgni vinnuhjúaskildagans
hafði Axel vaknað og búist til að
klæða sig og mæta nýjum degi eins
og venjulega. En áður en hann hafði
klæðst til hálfs var kallað á hann til
nýrrar vistar af herra lífs og dauða.
Undan því kalli varð ekki vikist.
Stundin var komin. Langri og far-
sælli ferð hans meðal okkar lokið.
Hann var ekki lengur meðal okkar.
Vinir og sveitungar áttu ekki lengur
sama aðgang að honum til skrafs og
ráðagerða. — Það var æði stór
brestur í okkar litla samfélagi.
Eflaust hefur Axel verið farinn að
hugsa til þessara vistaskipta, sem
allir verða að gangast undir, fyrr eða
síðar, og þau honum að vissu leyti
kærkomin. En hann hafði engin orð
um það. Honum hafði lærst sú list
og átt þá hugró, „að láta hverjum
degi nægja sína þjáning" eins og
segir í helgri bók, það er að taka
hverjum degi og aðsteðjandi at-
burðum með ró og jafnaðargeði og
án æðru með þeirri vissu, að allt sé í
Gjögri
herrans hendi. Og mig grunar að
honum hafí fundist lífsförunautur-
inn horfni vera farin að kalla meira
á hann en hann lét uppi. Það tók
hann ekki langan tíma að láta niður
í „ferðakoffortið" sitt — svo ég haldi
mig enn við samlíkinguna um vista-
skipti fyrri tíma. — Svo skyndilegt
andlát gamals og slitins manns er
útaf fyrir sig þakkar- og fagnaðar-
efni. Að vera kallaður áður en lík-
amlegir og andlegir kraftar eru
þrotnir og armóður ellinnar í sínum
mörgu myndum hefur gert jarðvist-
ina lítt bærilega er vissulega þakk-
arefni öllum sem þar standa að. Það
er gott að vera kallaður á guðs síns
fund áður en þeir fjötrar leggjast að
líkama og sál.
Axel var fæddur á Gjögri í Árnes-
hreppi á Ströndum þann 24. októ-
ber 1906. Foreldrar hans voru Jakob
Jens Thorarensen bóndi á Gjögri og
kona hans, Jóhanna Sigrún Guð-
mundsdóttir, Pálssonar í Kjós í Ár-
neshreppi, sem hin fjölmenna Pál-
sætt er kennd við. — Jakob á Gjögri,
faðir Axels, var sonur Jakobs kaup-
manns Thorarensen á Reykjarfirði
(Kúvíkum) og konu hans, Guðrúnar
Óladóttur Víborg, hins ríka í Ófeigs-
firði.
Jakob Thorarensen á Kúvíkum var
landskunnur athafnamaður á sinni
tíð. Rak umfangsmikla verslun, út-
gerð og landbúskap á Kúvfkum og
stóð veldi hans með blóma langa
hríð, en á síðustu árum ævi hans
gengu efni hans til þurrðar. Hann
var máttarstólpi og atkvæðamaður
um stjórn sveitarmála um sína
daga, allt fram á síðustu ár ævi sinn-
ar. Stórbrotinn maður, stór til orðs
og æðis, en drenglundaður. Hann
var stórættaður. Stefán Þórarins-
son, amtmaður á Möðruvöllum, og
kona hans, Ragnheiður Vigfúsdóttir
frá Hlíðarenda, systir Bjarna Thor-
arensen skálds og amtmanns, voru
föðurforeldrar Jakobs á Kúvíkum,
og Katrín Hafstein, móðir Jakobs á
Kúvíkum, var föðursystir Hannesar
Hafstein, ráðherra. Allt var þetta
fólk mikilsháttar og kjarnyrt. Er það
kynfylgja þessarar ættar samfara
skáldgáfu, sem komið hefur fram í
þeim ættum, en verður ekki rakið
hér frekar.
Jakob á Gjögri, faðir Axels, hafði
lært úrsmíði á ungdómsárum sín-
um. Stundaði hann þá iðn í tóm-
stundum ásamt búskap og sjósókn á
Gjögri, eftir að hann settist þar að
árið 1905. — Áður en Jakob á Gjögri
gekk að eiga Jóhönnu frá Kjós hafði
hann átt tvö börn með Vilhelmínu
Gísladóttur frá Stóra-Fjarðarhorni.
Þau voru Jakob Thorarensen skáld
og Jakobína kaupkona á Hólmavík.
Þau Jakob á Gjögri og Jóhanna
kona hans eignuðust sjö börn, þrjá
syni og fjórar dætur. Öll eru þau nú
dáin nema Karl, sem býr nú á Sel-
fossi, en bjó nokkur ár á Gjögri
ásamt bræðrum sínum, Valdimar og
Axel. Var Axel þriðji í aldursröð
þeirra systkina.
Jörðin Gjögur er ekki stór land-
jörð. Þar heima við eru litlir mögu-
leikar til ræktunar og ströndin mest
blásnir melar og hraunhólar.
Heimatúnið mest hólar og dældir
sem illt var að umbæta. Engjar jarð-
arinnar voru blautir flóar uppi á
hálsinum milli Gjögurs og Reykja-
ness, austan Gjögurvatns. Með nýrri
tækni og tækjum voru á síðari árum
ræktaðir upp melar, sem liggja út
undir flugvellinum. Landbúnaður
var því smár í sniðum á Gjögri. —
En hún var öllum jörðum f sveit-
inni, og þó víðar væri leitað, betur
sett og fallin til sjósóknar, þó hafn-
laus væri. Á því byggðust gæði
hennar og gerðu hana að stórri
verstöð fyrr á öldum og allt fram á
miðja þessa öld. Þar var margt
manna, 60-80 manns búsett þar, og
hafði lífsframfæri sitt af sjósókn, og
bátar komu þangað að til útræðis
frá öðrum stöðum um lengri eða
skemmri tíma, að ógleymdri há-
karlaútgerðinni fyrrum, sem gerði
Gjögur að land- og sögufrægri
verstöð. Það var því mannmargt á
Gjögri allt fram á fjórða og fimmta
áratuginn er fólkið fór að flytjast
þaðan til annarra staða á landinu
þar sem lífsskilyrði og þægindi voru
þá orðin betri. Gjögur má muna fífil
sinn fegri. Nú eru þar aðeins þrír
einhleypir menn eftir á Gjögri. Það
er sorglegt til þess að hugsa hvernig
komið er. — Slík er saga íslenskrar
byggðar vítt um land. Þar hjálpast
margt að: Fláráður tíðarandi og því
fláráðari aðgerðir stjórnvalda í
mörgum myndum. íslenskri byggð
er að blæða út. Múgmennskan er
sett í öndvegi þar sem hver snýst
um annan þveran í iðandi kös. — Af
því var Axel ekki hrifinn í það eina
skipti sem honum gafst tækifæri til
að sjá dýrðina.
í þessu umhverfi ólst Axel upp með
foreldrum sínum og systkinum til
fullorðins ára er hann stofnaði sitt
eigin heimili. Og þar átti hann
heima alla sfna ævidaga og gerði
ekki víðreist. Hann fór t.d. aldrei í
vinnu á Djúpuvík þegar mest var þar
um að vera og nær ailir nágrannar
hans á Gjögri sóttu þangað vinnu
sér til framfæris, að mestu leyti. Að-
eins eina langa ferð fór hann að
heiman og þá til Reykjavíkur. Kom
það þó ekki til af góðu. Hann varð
fyrir því óhappi að fótbrotna heima
hjá sér er hann var að fara út að lesa
af mælum Veðurathugana, sem
hann annaðist um fjölda ára. Þetta
var um hávetur og svelluð jörð.
Vonskuveður var í aðsigi og mátti
engu muna að flugvél, sem kölluð
var til að koma honum í læknis-
hendur, tækist að lenda. — Flug-
völlur var þá löngu kominn á Gjög-
ur. Var sú fluglending okkur enn ein
sönnun þess hvert lán var yfir okkur
þegar slik bráðatilfelli báru að
höndum, svo að helst mátti líkja við
kraftaverk. — En það er önnur
saga. — f Reykjavík var gert að slysi
hans. Þegar hann komst á ról urðu
góðir menn og konur til að sýna
honum dýrð borgarinnar. Hann virti
það allt fyrir sér með undrun, en Iét
ekki mikið yfir dýrðinni. Þegar hann
var leiddur að turni Hallgrímskirkju
og athygli hans vakin á hæð hans,
varð honum að orði: „Hvað? Gjögur-
svitinn er miklu hærri." Upp í hann
hafði Axel oft farið til eftirlits og
ekki alltaf í blíðu veðri.
Minntist Axel oft þeirrar ferðar
sinnar og þess hlýhugs, sem honum
mætti þar, með ánægju og þökk. —
Á sjúkrahúsinu bast hann þeim
kunningjaböndum við stofufélaga
sína, að þeir, sumir, héldu uppi sam-
bandi við hann, upp frá því. Og einn
þeirra hefur komið norður á Gjögur
nær árlega til að endurnýja og
hressa upp á kunningsskapinn.
Hann var þeirrar gerðar að hann
gleymdist ekki þeim sem einhver
kynni höfðu af honum. Aðrar ferðir
út úr sveit sinni held ég hann hafi
ekki farið, nema einusinni til
Drangsness að hitta þar vini og
kunningja. — Heima á Gjögri var
best. Þar átti hann heima og undi
sér best.
Frá blautu barnsbeini tengdist líf
hans og störf sjónum. Þeir voru ekki
orðnir háir í loftinu drengirnir á
Gjögri þegar þeir fóru að fara á sjó
með feðrum sfnum til að draga
björg í bú þeirra, og svo var um Ax-
eí. Þannig vöndust þeir sjó og sjó-
sókn og urðu eftirsóttir í skiprúm í
öðrum verstöðvum, þegar þeir
höfðu þroska til að fara að heiman.
En í það lagði Axel aldrei, þó hann
væri engu síður en aðrir vel fær um
það. Hann kaus að vera heima og
vinna fyrir sér og sinni fjölskyldu á
heimaslóð.
Frá Gjögri er mjög hægt til sjó-
sóknar. Stutt á góð fiskimið, bæði á
fjörðinn þar sem fiskur gekk árlega
inn og eins var skammt á góð fiski-
mið úti í flóanum, meðan fiskigöng-
ur voru með eðlilegum hætti. En
það þurfti þrek og þolgæði til að
stunda róðra á smáum árabátum áð-
ur en trillur komu til sögunnar. í
þeirri viðureign hertist margur við
árina og varð slyngur að aka seglum
eftir vindi. Allt þetta Iærði Axel vel.
En mörg áratogin var hann búinn
að taka þegar hann fékk vél í bátinn
sinn, þá komið fram á sjötta áratug-
inn. Lófar hans voru þá orðnir sigg-
grónir af að handleika árar og færi.
Það sigg fór ekki úr höndum hans
þó árunum væri sleppt.
Allt líf Axels tengdist sjónum og
sjósókn frá blautu barnsbeini til síð-
asta dags í Iffi hans. Þar kunni hann
við sig og sat ekki af sér ef á sjó gaf
og nokkur von var um fisk. Hirti
hann lítt um hvort var rúmhelgur
eða helgur dagur ef veður gaf á sjó.
Sjálfur sagði hann, ef í tal barst um
helgarsjóferðir hans, í gamni eða al-
vöru, að aldrei gæfist sér betur afli
úr sjó en þá daga er aðrir voru að
fara í kirkju. Og sér blessaðist ekki
síður sá afli en annar.
Axel fór ungur að handleika byssu
og skjóta bæði fugl og sel. Aflaði
hann drjúga björg í bú sitt með
þeim hætti. Fékk hann snemma orð
á sig að vera afburða skytta. Þeirri
hæfni hélt hann með undraverðum
hætti allt fram á síðustu ár er sjón-
in fór að daprast. Aldrei varð matar-
skortur í búi Axels. Veiðimannseðli
hans og heppni sá um það.
Axel festi ungur ráð sitt og setti
saman eigið heimili. Kona hans var
Agnes Gísladóttir á Gjögri. Voru þau
systkinabörn. Voru Gísli, faðir Ag-
nesar, og Jóhanna, móðir Axels,
börn Guðmundar Pálssonar og Guð-
ríðar í Kjós.
Sambúð þeirra Axels og Agnesar
var farsæl. Hún bjó yfir ríkri fórnar-
lund og jafnaðargeði og fórnaði sér
af umhyggjusemi fyrir bónda sinn
og börn sín. Agnes lést fyrir ári
síðan. Hafði hún þá verið þrotin að
heiisu og kröftum síðustu æviár sín.
Hún var heima til dánardægurs og
naut umönnunar sona sinna jafn-
framt því sem Axel gerði sitt til að
vera hjá henni og annast hana.
Þau Axel og Agnes eignuðust 9
börn. Fyrsta barn þeirra andaðist
fárra vikna gamalt. Hin komust öll
til fullorðinsára og eru á lífi nema
elsti sonurinn, Ölver, sem lést úr
krabbameini 1982, þá 47 ára að
aldri. Þau, sem til aidurs komust,
voru:
Jóhanna Sigrún, f. 1932. Gift Bene-
dikt Bent, dönskum manni. Búa í
Rvík.
Ölver, f. 1935. Dáinn.
Ólafur Gísli, f. 1938. Heima á
Gjögri. Sjómaður. Ógiftur.
Steinunn, f. 1940. Gift Ólafi Grét-
ari Óskarssyni. Búa í Reykjavík.
Kamilla, f. 1943. Gift Rósmundi
Skarphéðinssyni. Búa á ísafirði.
Olga Soffía, f. 1945. Gift Sveinbirni
Benediktssyni. Búa á Krossi í Land-
eyjum.
Jakob Jens, f. 1949. Ógiftur, heima
á Gjögri.
Elva, f. 1955. Ógift. Býr á ísafirði.
Bræðurnir Jakob og Ólafur hafa
verið heima og haldið heimili með
foreldrum sínum. Þeir hafa sýnt for-
eldrum sínum umhyggju og forsjá
og gert þeim kleift að vera heima
eftir að heilsa þeirra og líkamsþrek
fór þverrandi. Fyrst móður sinni
síðustu æviár hennar og síðan föður
sínum þar til hann var kallaður.
Hafa þeir í því sýnt mikla ræktar-
semi og veitt þeim alla þá aðhlynn-
ingu, sem þeir gátu, af fórnfúsri
umhyggju og með því áunnið sér
þakkir frá ættingjum sínum og
sveitungum. Heima vildu þau vera
þar til yfir Iyki. Þá ósk fengu þau
uppfyllta með þeirra hjálp og fórn-
fúsri umönnun þeirra. Kom það
meira í hlut Jakobs, enda hann
meira heimavið.
í því, sem ég hefi hér að framan
sagt um Axel á Gjögri, hefi ég getið
um ætt hans og uppruna, f stórum
dráttum, og brottför hans af þessum
heimi og fjölskyldu hans. Úr því hef-
ur tognað nokkuð. Þó er ótal margt
ósagt um hann, sem eftir situr í
minningunni við þau leiðarlok, sem
orðin eru, sem vert er að minnast,
þegar hann er kvaddur hinstu
kveðju sveitunga hans, sem var
honum nær jafnaldra, aðeins einu
og hálfu ári eldri, og hafði haft
meiri og minni kynni af honum frá
unglingsárum okkar til hans hinsta
dags, þó leiðir okkar lægju ekki dag-
lega saman. Það var svo margt í fari
hans sérstætt og eftirtektarvert,
sem kemur fram í hugann og vert er
að minnast að leiðarlokum.
Það voru ótrúlega margir, vítt um
land, sem höfðu veruleg kynni af
Axel, þó hann væri lítt á faraldsfæti
utan síns heimaranns. Hann var
orðinn hálfgerð þjóðsagnapersóna,
ekki síst hin síðustu árin. Hann
gleymdist engum sem sá hann og
heyrði.
Axel var meðalmaður á hæð, þrek-
inn, breiður um herðar og þykkur
undir hönd, handleggir gildir, hend-
urnar þykkar, enda þjálfast við róð-
ur og vos. Andlitið snemma rúnum
rist af sædrifi og að rýna í vind og
báru. Yfir því hvíldi að jafnaði mild-
ur svipur og glettni í brosi og aug-
um. Þó engar aflraunasögur hafi
farið af honum, þá er ég viss um að
hann hafi verið rammur að afli og
átaksgóður þegar þess þurfti við. —
Hann var dagfarsprúður og óáreit-
inn við aðra, hressilegur og hispurs-
laus í framkomu og viðræðuglaður
og gerði engan mun á því við hvern
hann talaði. Hann hafði sínar
ákveðnu skoðanir á málefnum og
mönnum og lét þær hispurslaust í
ljósi við hvern sem hann talaði þeg-
ar svo bar undir. Hann hafði sterka
réttlætiskennd og fylgdi þeim að
málum, sem beittu sér fyrir bættum
hag alþýðuflokks. Var lengi fram-
sóknarmaður, en mun hafa hallast
að alþýðubandalagsmönnum hin
síðari árin. Hann hafði óbeit á prjáli
og sýndarmennsku. Honum var í
blóð borið kjarnyrt málfar Thorar-
ensen-ættarinnar, sem kom glöggt
fram ef honum hitnaði í hamsi. Þar
inn í blandaðist kliðmýkt og kímni í
frásagnarhætti móðurfrænda hans í
Kjósarætt. Það var því mörgum eft-
irsóknarvert að eiga tal við hann,
heyra hann lýsa skoðunum og hugs-
unum sínum á sinn sérstæða hátt.
Ef honum mislíkaði við einhvern
eða þætti sér misboðið gat hann
orðið þykkjuþungur í orðum og skóf
þá stundum ekki utanaf orðum sín-
um. En það risti ekki djúpt, það
reyndi ég sjálfur og aðrir, ef svo bar
undir. Eftir að hafa sagt manni
tæpitungulaust til syndanna gat
hann kvatt viðmælanda sinn
þykkjulaust. Og hann heilsaði
manni eins og besta vini við næstu
samfundi. — Slík var skaphöfn
hans.
Hann var bindindismaður. Vín kom
aldrei innfyrir hans varir. Þegar
slíkt barst í tal við hann sagðist
hann halda að menn væru nógu vit-
lausir fyrir þó þeir gerðu sig ekki
vitlausari með víndrykkju. Hann tók
drjúgum í nefið. Vandist á það
strákur. Gárungar hentu því á milli
sín að hann mundi vera mesti nef-
tóbaksmaður landsins. Því tók hann
vel sem hverju öðru gamni, en hélt
það kynni að vera ofsagt. Hélt sig
hafa fundið annan sér meiri í því. Þó
hann léti drjúgan hrauk á handar-
bakið var ekki þar með sagt að það
rataði allt á réttan stað.
Hann las mikið þegar honum gafst
tóm til, allt fram á síðustu ár er
sjónin tók að bila. Hann hlustaði