Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.2006, Blaðsíða 4

4 LAUGARDAGUR 25. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Gunnar Hrafn Jónsson
gunnarh@gmail.com
Á
undanförnum árum hafa jafnt
ráðamenn sem íslenska þjóðin
sýnt mikinn áhuga á fornleifa-
rannsóknum og því sem þær
kynnu að leiða í ljós varðandi
lifnaðarhætti Íslendinga fyrr á
öldum. Sem dæmi um áberandi verkefni, sem
vel hefur verið tekið, má nefna uppgröftinn við
Aðalstræti. Árið 2001 fannst þar skáli sem tal-
ið var að væri frá víkingaöld; eða þeim tíma
þegar Ísland var að byggjast. Reykjavík-
urborg styrkti uppgröft á svæðinu sem leiddi
til uppgötvunar á elstu mannvistarleifum sem
hingað til hafa fundist á Íslandi. Veggjarbútur,
sem stendur rétt norðan við sjálfan skálann,
og var álitinn hafa verið reistur um árið 930,
reyndist hafa verið byggður fyrir árið 871 af
einhverjum þeirra allra fyrstu landnáms-
manna sem hingað komu. Í dag er svæðið
glæsilegt safn þar sem fjölmargir innlendir
sem útlendir gestir geta og hafa barið þessar
minjar fyrri alda augum.
Fornleifafræði hefur þó ekki alltaf verið
gert jafnhátt undir höfði hér á landi. Til þess
að fá tilfinningu fyrir þeirri breytingu sem orð-
ið hefur á starfsumhverfi fornleifafræðinga á
undanförnum áratugum ræddi blaðamaður við
Orra Vésteinsson hjá Fornleifastofnun Ís-
lands, Kristínu Huld Sigurðardóttur forstöðu-
mann Fornleifaverndar ríkisins og Hjörleif
Stefánsson arkítekt. Orri, sem er lektor í forn-
leifafræði við Háskóla Íslands og doktor í
sagnfræði, hefur tekið þátt í fjölmörgum upp-
gröftum á Íslandi, í Bretlandi og Japan frá
árinu 1984.
„Það hefur orðið mikil aukning í fornleifa-
rannsóknum á Íslandi frá og með miðjum ní-
unda áratugnum og vöxturinn hélt áfram allan
þann tíunda,“ segir Orri. „Ef við lítum bara til
fjölda starfandi fornleifafræðinga, þá hafði í
raun og veru bara einn fornleifafræðingur fulla
vinnu af faginu árið um kring þegar ég byrjaði
fyrir tuttugu árum. Strax um miðjan tíunda ára-
tuginn, eða tíu árum síðar, var um tugur manna
í fullri vinnu við fornleifafræði. Þegar Kristnihá-
tíðarsjóður kom til sögunnar má segja að það
hafi margfaldað umsvifin í uppgrefti og gert
þeim stofnunum og aðilum sem að þeim standa
kleift að hafa fleira fólk í vinnu. Helmingurinn af
Kristnihátíðarsjóði fór í fornleifarannsóknir og
ég held að nánast öllu því fjármagni hafi verið
varið í uppgrefti síðustu fimm ára.“
Kristín Huld tók undir að mikil aukning
hefði orðið á fornleifarannsóknum undanfarin
ár. „Kristnihátíðarsjóður úthlutaði á milli
fjörutíu og sextíu milljónum króna árlega á
meðan hann var starfandi,“ sagði Kristín.
Rannsóknirnar beindust að stöðum sem
tengdust trúarbrögðum þjóðarinnar, svo sem
biskupssetrunum tveimur, kirkjum, klaustr-
um, en einnig að Þingvöllum og kumlum.
Fyrsta árið úthlutaði sá sjóður aðeins fimm
milljónum króna en í ár er sú upphæð fimmfalt
hærri, eða um tuttugu og fimm milljónir. Ef
við setjum þetta aðeins í samhengi má segja að
það sé eðlilegt að stór rannsókn kosti á milli tíu
og fimmtán milljónir króna árlega, en það
koma iðulega margir aðilar að fjármögnun
hvers verkefnis. Það er frekar fjármagn sem
kemur inn í rannsóknina með erlendum forn-
leifafræðingum, síðan eru stundum smástyrkir
frá fyrirtækjum sem styrkja með því að gefa
verkfæri í uppgreftina.“
Hjörleifur var að sama skapi hæstánægður
með núverandi stöðu fræðigreinarinnar. „Það
hefur orðið gríðarleg aukning og við höfum
eignast sterkan hóp af fræðimönnum hér á
landi. Það væri mikið slys, að mínu mati, ef
ekki yrði haldið áfram á sömu braut. Satt best
að segja á ég erfitt með að sjá fyrir mér að sá
skilningur sem stjórnvöld og almenningur
hafa sýnt fornleifafræði undanfarin ár gufi
skyndilega upp.“
Ekki nóg að grafa bara upp
Uppgreftir eru það sem flestir sjá líklegast
fyrir sér þegar fornleifafræði ber á góma en
Orri segir mikla vinnu eftir þótt búið sé að full-
grafa svæði.
„Uppgreftir eru bara einn hluti af fornleifa-
rannsóknum. Og það þarf alls ekki alltaf að
grafa til að framkvæma slíkar rannsóknir.
Þegar grafið er þarf líka að huga að úrvinnslu
sem er mjög tímafrek vinna. Það á enn eftir að
vinna úr stærsta hluta þeirra gagna sem safn-
ast hafa í uppgröftum síðustu ára. Ég held ég
geti fullyrt að það gagnamagn, sem við höfum
til að vinna úr hér á landi, hafi margfaldast á
síðustu árum. Við sitjum núna uppi með alveg
gríðarlegt magn af upplýsingum sem aðeins er
farið að vinna úr að litlu leyti. Það verður verk-
efni næstu ára en er að vísu enn ófjármagnað,“
upplýsir Orri.
Hjörleifur er þó hvergi banginn og segist
bjartsýnn með framhaldið. „Ég hreinlega trúi
því ekki að fjármagnið hverfi núna,“ sagði
Hjörleifur. „Ég þekki ekki nákvæmlega
hvernig fjármögnun stendur þessa stundina
eða hvað þarf til, það er hins vegar tilfinning
mín að í ljósi þess frábæra starfs sem hefur
verið unnið undanfarin ár sé eðlilegt að ætlast
til þess að yfirvöld haldi áfram að hlúa að þess-
ari mikilvægu fræðigrein.“
Þegar blaðamaður spyr Orra hvaðan fjár-
magnið ætti að koma verður hann varkár en
segir þó að ákveðin mistök hafi hugsanlega
verið gerð við úthlutun úr Kristnihátíðarsjóði.
„Maður spyr sig hvort það hefði ekki mátt
reyna að klára málið strax þegar sjóðurinn var
stofnsettur. Það er að segja, það hefði mátt haga
úthlutun þannig að sjóðurinn kláraði þau verk-
efni sem hann stofnaði til. Stjórnvöld hafa ann-
ars gefið nokkuð jákvæð svör varðandi áfram-
haldandi fjármögnun á þessum rannsóknum en
eins og er höfum við ekkert fast í hendi.
Þetta er frekar lýsandi fyrir það hvernig
svona rannsóknir eru oftast fjármagnaðar.
Mikill hugur er í mönnum í byrjun. Vilji til að
gera vel og gera stórt. En langtímaáætlun
vantar. Oft skortir líka á að þeir sem úthluta
fjármagni taki mið af skoðunum fræðimanna.
Það voru t.d. engir fornleifafræðingar í úthlut-
unarnefnd Kristnihátíðarsjóðs og það er nokk-
uð sem ég myndi setja ákveðið spurning-
armerki við.“
Nánar spurður um úthlutun sjóðsins segir
Orri hana ekki hafna yfir gagnrýni.
„Maður sá ekki nein augljós merki þess að
farið væri eftir gæðum þeirra rannsókna og
verkefna sem valið stóð um. Mestu máli virtist
skipta hvernig verkefnin dreifðust, ann-
arsvegar um landið og hins vegar á milli stofn-
ana. Þetta eru auðvitað atriði sem svona sjóður
þarf að taka tillit til svo allir séu sáttir í dags-
lok. Að mínu mati var hins vegar full angt
gengið að þessu sinni. Aðalvandamálið er þó
það sem ég minntist á áðan; ekki var gert ráð
fyrir að klára verkefnin, heldur aðeins sjálfa
uppgreftina. Ef hugsunin á bak við þetta hefði
verið önnur gætu verið komnar niðurstöður nú
þegar. Eins og staðan er í dag sjáum við hins
vegar fram á að úrvinnslan muni taka mörg
ár.“
Björt framtíð þrátt fyrir allt
Í ljósi þess að fjármagn virðist ekki vera til
staðar í sama magni og áður hlýtur það að
vekja spurningar um starfsöryggi fornleifa-
fræðinga hér á landi. Orri er þó hvergi bang-
inn.
„Þú verður að athuga að á sama tíma og
þessi sjóður hefur verið við lýði hefur orðið
mikil aukning á öðrum verkefnum. Þar er
meðal annars um að ræða markaðsrannsóknir
en samkvæmt íslenskri löggjöf er skylt að láta
fara fram fornleifaskráningu eða jafnvel upp-
gröft þar sem hvers kyns framkvæmdir eru
fyrirhugaðar. Það er töluvert að gera í því,
enda þarf að fara fram skráning í hvert sinn
sem sumarbústaður er byggður, vegur lagður
eða virkjun á teikniborðinu.
Ef eitthvað mikilvægt finnst getur það leitt
Framtíð fornleifarannsókna
Fornleifarannsóknir á Íslandi fengu heldur
betur byr undir báða vængi eftir kristnitöku-
hátíðina árið 2000. Þá var settur á laggirnar
sérstakur sjóður til að styrkja fornleifaupp-
gröft víðsvegar um landið og á rúmlega hálf-
um áratug hefur tekist að safna gríðarlegu
magni gagna. Nýverið kláraðist hins vegar
fjármagnið og óvíst er um framhaldið. Hér er
brugðið upp svipmynd af nýlegum fornleifa-
rannsóknum á Íslandi, rýnt í framtíðina og
talað við Orra Vésteinsson fornleifafræðing,
Kristínu Huld Sigurðardóttur, forstöðumann
Fornleifaverndar ríkisins, og Hjörleif Stef-
ánsson arkitekt, en hann var meðal annars
verkefnisstjóri nýlegs og áberandi upp-
graftar við Aðalstræti.
Morgunblaðið/Ásdís
Uppgröfturinn við Aðalstræti „Árið 2001
fannst þar skáli sem talið var að væri frá vík-
ingaöld; eða þeim tíma þegar Ísland var að
byggjast. Reykjavíkurborg styrkti uppgröft
á svæðinu sem leiddi til uppgötvunar elstu
mannvistarleifa sem hingað til hafa fundist á
Íslandi. Veggjarbútur, sem stendur rétt
norðan við sjálfan skálann, og var álitinn
hafa verið reistur um árið 930, reyndist hafa
verið byggður fyrir árið 871 af einhverjum
þeirra allra fyrstu landnámsmanna sem
hingað komu.“
Orri
Vésteinsson
Kristín Huld
Sigurðardóttir
Hjörleifur
Stefánsson
Í HNOTSKURN
» Kristnihátíðarsjóður var stofnaðurárið 2001 til að minnast þess að árinu
áður voru 1000 ár liðin frá því kristinn
siður var lögtekinn á Íslandi.
» Um helmingur Kristnihátíðarsjóðsvar nýttur til fornleifarannsókna.
»Fornleifasjóður ríkisins var stofn-aður árið 2002 til að styðja við bakið
á fornleifarannsóknum hér á landi.
»Fyrsta úthlutunarár Fornleifasjóðsvoru veittar úr honum fimm millj-
ónir. Í dag nema árlegar úthlutanir tutt-
ugu og fimm milljónum króna.
»Einstakar fornleifarannsóknir getakostað á milli tíu og fimmtán millj-
ónir króna á ári.