Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.2006, Blaðsíða 6

6 LAUGARDAGUR 25. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Gunnar Biering
gbiering@simnet.is
Á
rið 1797 kom ungur piltur,
Hans Peter Wihelm Biering,
til Íslands frá Jótlandi. Kom
hann til starfa sem versl-
unarsveinn við Randersku
verslunina í Reykjavík, en
varð síðar fulltrúi við sömu verslun í Hafn-
arfirði. Árið 1807 gerðist Hans Peter versl-
unarstjóri við svokallaða „greifaverslun“, en
hana átti Trampe greifi, stiftamtmaður. Var
það um það leyti er Jörundur hundadaga-
konungur réð hér ríkjum. Hans Peter var
alla tíð viðriðinn verslunarrekstur þar til
hann fluttist til Keflavíkur til Mouritz sonar
síns árið 1837 og andaðist þar ári síðar.
Hans Peter kvæntist árið 1811 Önnu Cat-
herine Hölter dóttur Hölters beykis og varð
þeim hjónum 7 barna auðið. Mest kvað að
Mouritz Wilhelm, sem ílentist hér á landi og
Peter Stefáni, sem fluttist til Danmerkur og
eru frá honum komnar merkar ættir þar í
landi. Mouritz varð verslunarstjóri við útibú
Flensborgarverslunar í Keflavík 1837 og
fimm árum síðar tók hann við forstöðu sömu
verslunar í Reykjavík. Varð hann þvínæst
eigandi þeirrar verslunar árið 1850. Á ára-
bilinu 1852–53 lét Mouritz byggja stórt ver-
búðarhús ásamt með salt- og fiskgeymslu-
húsum á Vatnsleysuströnd skammt fyrir
norðan Vogana og var þessi verstöð kölluð
Bieringstangi. Var þar rými fyrir 30 manns.
Lagðist verstöðin af undir aldamótin 1900.
Símon Dalaskáld dvaldi um skeið í verstöð-
inni á Bieringstanga og orti þar Bierings-
borgarrímur, sem fjölluðu í hetjukvæðastíl
um daglegt líf í verbúðunum. Mouritz gerð-
ist umsvifamikill kaupmaður. Flutti hann
flestar vörur að og frá landinu með eigin
skipi, „Drei Annas“. Mouritz var tvíkvænt-
ur. Fyrri kona hans var Jane Mary Robb og
eignuðust þau hjón 8 börn. Jane Mary and-
aðist árið 1851, en Moritz kvæntist ári síðar
Ingibjörgu Amalíu, systur Jane Mary og átti
með henni 4 börn. Þau hjónin fórust með
skipinu „Drei Annas“ í mannskaðaveðri út af
Álftanesi á Mýrum 27. nóvember 1857 ásamt
tveim börnum Mouritzar af fyrra hjóna-
bandi. Þær systur Jane Mary og Ingibjörg
Amalie voru dætur James Robb kaupmanns
og konu hans Valgerðar Ólafsdóttur. James
Robb kom til landsins frá Liverpool árið
1813 sem fulltrúi verslunarfélagsins Horne
and Stockhouse. Hann gerðist skjótt sjálf-
stæður kaupmaður og eignaðist svonefnt
Svendsenshús við Hafnarstræti. Var húsið í
eigu Robbsættar fram til ársins 1876. Þau
hjón eignuðust 9 börn, en tvö þeirra dóu í
frumbernsku. James Robb andaðist árið
1845. Í kirkjugarðinum við Suðurgötu stend-
ur stór járnkross fyrir aftan sálnahliðið. Ber
hann nafnið James Robb en engin ártöl né
aðrar upplýsingar. Fimm barna James Robb
og Valgerðar eru jarðsett í kirkjugarðinum.
Neðst við Vesturgötu stendur stórt timb-
urhús, grátt að lit með ljósu þaki. Það hús
byggði einn af sonum James, Hans að nafni,
um 1860 og nefndi Liverpool til minningar
um föður sinn. Næsta hús ofar við Vest-
urgötu, nú rautt með hvítu þaki var nefnt
Aberdeen. Þar bjó Einar Benediktsson
skáld með konu sinni Valgerði um nokkurt
árabil. Á næstu lóð ofar við götuna, þar sem
nú standa heilsugæslustöð og íbúðir aldr-
aðra, stóð mjög stórt timburhús, sem brann
árið 1909 og nefndist það Glasgow. Um og
upp úr miðri 19. öld voru reist allmörg
stæðileg hús í Reykjavík, sem báru nöfn
stórra borga í Evrópu. Um þetta leyti voru
Íslendingar að rísa úr öskustónni og farnir
að gera tilkall til meira sjálfstæðis frá hinu
danska valdi. Ef til vill var þessi hefð, þ.e. að
nefna stór hús eftir stórum borgum, ómeð-
vituð leið til að nálgast meginlandið úr þeirri
einangrun, sem við bjuggum við á þessari
eyju.
Jane Mary andaðist árið 1851, eins og áð-
ur getur. Var hún jarðsett í kirkjugarðinum
við Suðurgötu skammt frá sálnahliðinu.
Björn Th. Björnsson rithöfundur ritaði 1981
bók er nefnist Minningarmörk í Hólavalla-
kirkjugarði. Fróðleg bók aflestrar. Björn
staldraði m.a. við grafreit Jane Mary og lýs-
ir ævi hennar á skilmerkilegan hátt. Hins-
vegar gætir að mati undirritaðs nokkurs
misskilnings er höfundur segir í lokin, að
Jane Mary hafi verið gift Mouritz Biering,
sem hafi verið afkomandi þýskra gyðinga,
sem fengu að setjast að í Danmörku. Und-
irritaður eyddi allmiklum tíma og fyrirhöfn í
að leita upphafs Bieringsættar á Íslandi og
komst að annarri niðurstöðu. Samkvæmt
heimildum mínum á ættin rætur sínar að
rekja til bóndabæjar í Viborgaramti á Jót-
landi. Heitir sá bær Beringgaarden eða Ber-
ingbær. Er bærinn staðsettur í þorpinu
Bjerring skammt fyrir norðan Bjerringbro.
Elstu heimildir ná aftur til miðrar 16. aldar
en þá bjó á bænum bóndi og kráarhaldari að
nafni Jens Andersen. Beringbær er enn á
sínum stað og hefur ávallt verið í eigu sömu
ættar, en þó ekki í beinan karllegg. Í dag er
rekin á bænum bændagisting og hefur
reyndar verið allt frá því á miðri 16. öld
a.m.k. og varð ég þeirrar ánægju aðnjótandi
ásamt með Herdísi konu minni að gista bæ-
inn sumarið 1992. Það er sérstætt, að þeir
sem hafa búið á bænum hafa aldrei tekið
upp ættarnafnið Bering, en það hafa hins-
vegar flestir gert, sem hafa flust á brott frá
bænum. Ritháttur ættarnafnsins hefur verið
með ýmsu móti, Bering, Biering, Bjerring,
Bierring, Bjering og nafnið oft skrifað með
mismunandi móti innan sömu fjölskyldu. Áð-
urnefndur Jens Andersen bóndi á Beringbæ
var langafi Vitusar Bering aðmíráls í flota
Péturs mikla Rússakeisara. Við hann er
kennt Beringssund og Beringshaf, en Vitus
varð fyrstur hvítra manna til að lenda skipi
sínu við strendur Alaska og helga keis-
aranum landið. Bandaríkjamenn keyptu síð-
an Alaska af Rússum fyrir lítinn pening upp
úr miðri 19. öld. Til gamans má einnig geta
Jens Bering, sem var sonarsonur Jens And-
ersen. Kona Jens átti við barnsnauð að
stríða. Gekk hann þá út á akur og bað til
guðs og heilags Péturs að hún mætti verða
léttari. Hét hann því jafnframt, að ef hann
eignaðist syni, skyldu þeir skírðir nafninu
Pétur. Og þeir urðu reyndar 12, allir skírðir
Pétur og skráðir sem slíkir í kirkjubækur.
Pétursnafnið hefur síðan gengið eins og
rauður þráður í gegn um ættina og í dag
bera t.d. tveir meðlimir ættarinnar hér á
landi þetta nafn, bróðir minn og dóttursonur
hans. Margir meðlimir Bieringsættar og að-
ilar tengdir þeim eru jarðsettir í kirkjugarð-
inum. Má til dæmis nefna afa minn Pétur W.
Biering og konu hans Louise Norðfjörð.
H.C.J. Biering verslunarstjóra í Borgarnesi,
bróður Péturs og konu hans Elísabetu Lin-
net, Moritz, son Péturs og Luisu og konu
hans Þorbjörgu, Kristínu dóttur hans og
eiginmann hennar Peter Petersen (oft
nefndur Bio-Petersen) og loks foreldra
mína, Henrik Biering kaupmann og konu
hans Olgu Astrid Hansen.
Ég geng oft um Suðurgötugarðinn mér til
hvíldar, afþreyingar og fróðleiks. Það er
ótrúlega fróðlegt að ganga á milli grafreita,
rifja upp sögu ætta og tengja þær saman. Í
Fjársjóður fróðleiks
Kirkjugarðurinn við Suðurgötu er fjársjóður
fróðleiks um erlendar ættir á Íslandi. Hér er
grafist fyrir um Biering-ættina í garðinum.
Í kirkjugarðinum „Í kirkjugarðinum við Suð-
urgötu stendur stór járnkross fyrir aftan
sálnahliðið. Ber hann nafnið James Robb en
engin ártöl né aðrar upplýsingar.“
Eftir Elsu E. Guðjónsson
Í
grein sinni „Um kvennbúnínga á Ís-
landi að fornu og nýju,“ í Nýjum fé-
lagsritum 1857 skrifaði Sigurður
málari Guðmundsson um búning ís-
lenskra karlmanna að hann skamm-
aðist sín af því að hann væri Íslend-
ingur og einn af karlmönnunum að „ljósta upp
þeim óhróðri“ að hann væri ekki „umtals
verður sem þjóðbúníngur“. Í fyrstu beindist
enda starfsemi Sigurðar að búningamálum,
þ.e. á árunum 1859–1870, einvörðungu að
kvenbúningum, en á þeim árum tóku konur
upp hátíðabúning, hinn svonefnda skautbún-
ing, sem hann vann upp úr gamla faldbún-
ingnum (1859–1860), og annan búning með
skauti, kyrtilinn sem hann kallaði svo, léttari
hátíðabúning sem hann hannaði 1870. Að því
starfi loknu sneri hann sér að því að koma á
þjóðlegum búningi fyrir karlmenn.
Elsta heimild sem að þessu lýtur mun vera
bréf sem Sigurður skrifar Jóni Sigurðssyni
forseta í nóvember 1871. Í því segist hann
meðal annars vera viss um að karlmenn
mundu taka upp „af sjálfu sér, meir eða
minna, fornbúnínginn,“ ef til væri ritgerð um
búninga karla í fornöld sem hægt væri að
styðjast við, og að menn tali „margir um það,
einkum í seinni tíð“. Undir lok júlí 1872 skrif-
ar hann Steingrími Thorsteinsson að búið sé
„að búa til 5–6“ karlmannsbúninga, og upp úr
miðjum september er karlmannsbúningi hans
lýst að nokkru í bréfi sem Ólafur Sigurðsson í
Ási skrifar honum, en Ólafur hefur séð hann á
skólapilti, Páli Vigfússyni, sem kom norður.
Segir hann Sigurði álit sitt á búningnum, lofar
sumt en lastar annað:
Eg er búinn að fá að sjá Þjóðbúninginn þinn eða ykkar.
Páll Vigfússon kom hér á honum. Mér líka stuttbux-
urnar í mörgu tilliti vel, en þó sé eg, að þær eru skjól-
litlar um legginn í vetrarhörkum, svo menn þurfa þá
að vera í þrennum sokkum ef vel á að fara; en við …
slátt eru þær góðar, … en treyjan og vestið lízt mér
ekki vera eins hentugt á þessu kalda landi okkar, eg vil
hafa á þeim dálítinn kraga, því það er hentugra; það
má vera standkragi ef vill, eg er ekki svo fastur við
flákragana. Hugsaðu um þetta. Eg veit að þú vilt fylgja
því gamla sem mest, en þegar nú á að fara að taka
upp búninginn, vil eg láta laga hann um leið og fella
burt það ljótasta og óhentugasta.
Sumarið næsta á eftir, þ.e. 1873, minnist
Sigurður í bréfi til séra Sigurðar Gunn-
arssonar á Hallormsstað á fáein atriði bún-
ingsins sem hann segist hafa „ráðið mönnum
til að taka upp,“ og sé hinn sami
og hér tíðkaðist á 16. og 17. öld. … Um karlmannsbún-
ínginn erum við að mestu samdóma – enn aðgæt-
andi er að hann er enn þá í barn dómi brækurnar
verða að vera tölu vert víðar séu þær með þessu
lægi samt géta þær orðið ofvíðar – enn þraungu
stutt brækurnar með klaufinni og hnopponum þikja
mér bæði ljótar og óhentugar, og stirðlegar.
Enn segir Sigurður í bréfinu að þetta sé „sá
búningur sem kvenpeisan og kvenhúfan“ eru
„beinlínis komin af,“ og að búningur þessi sé
„því mest samkynja við kvenbúningana báða,
en karlmanns og kvenbúningarnir eiga ætíð
sem mest að eiga saman“.
Vorið 1874 víkur Sigurður aftur að búningi
karla í bréfi, líklega til Páls Vigfússonar sem
fyrr er getið, og fjallar um skikkju við bún-
inginn. Lýsir hann gerð karlmannsskikkju
sem hlýtur að eiga að tilheyra karlmannsbún-
ingi hans. Skrifar hann raunar um tvær mis-
munandi gerðir af skikkjum eftir því hvort
nota ætti þær eingöngu í bæjum eða einnig
sem ferðaflík.
Í æviágripi Sigurðar prentuðu 1875 skrifar
Helgi Helgesen, að hann sé „höfundur hins
nýja þjóðbúnings karlmanna, er nokkrir stúd-
entar og skólapiltar hafa gengið á um nokkur
ár“. Munu enda einu þekktu myndir af bún-
ingnum vera þrjár af sex ljósmyndum sem
teknar voru vorið 1873 af bekkjardeildum
Lærða skólans. Sést búningurinn þar á fjór-
um, ef til vill fimm skólapiltum af alls sextíu
og einum. Piltarnir eru í fremur stuttri, víðri
treyju, einhnepptri uppi við hálsmálið, og
liggur þar út á hvítur kragi, líklega skyrtuk-
raginn. Undir treyjunni eru tveir þeirra í ein-
hnepptu vesti, en tveir í hvítri skyrtu einvörð-
ungu. Fremur víðar buxurnar ná rétt niður
fyrir hné, en þar fyrir neðan eru ýmist einlitir
dökkir eða hringjaðir, dökkir og ljósir sokkar.
Piltarnir eru með sokkabönd og á íslenskum
skóm.
Ljóst er að karlmannsbúningur Sigurðar
náði hvorki vinsældum né útbreiðslu. Mun
Þjóðlegur karlmannsbúningur 1872
Skólapiltar í 4. bekk Síðari deild, í Lærða skólanum vorið 1873. Pilturinn yst til hægri, Zóp-
hónías Halldórsson, síðar prestur, mun vera í karlmannsbúningi Sigurðar málara.
Um karlmannsbúning Sigurðar
Guðmundssonar málara