Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.2006, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 25. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Sigríði Þorgeirsdóttur
sigrthor@hi.is
Í
Lesbók síðustu viku gerir Eyjólfur
Kjalar Emilsson að umtalsefni skrif
mín um kvenfyrirlitningu í platónskri
heimspeki. Þar vísar hann m.a. í svar
mitt á Vísindavefnum við spurningu
um hugmyndir Platons um kynin
sem og í erindi sem ég flutti í tilefni af 10 ára af-
mæli kynjafræðináms við Háskóla Íslands og
birtist 28. október sl. í Lesbók. Vissulega er hér
ekki um að ræða fræðigreinar í ströngum skiln-
ingi enda fjarri mér að telja mig til sérfræðinga
í forngrískri heimspeki. Hins vegar hef ég
kynnt mér og kennt heilmikið um fordóma
gegn konum og karlhverfan mannskilning sem
hefur litað flesta kafla heimspekisögunnar og
eru framangreindir pistlar mínir um Platon og
Sókrates innan þess ramma. En rétt skal vera
rétt og Eyjólfur, sem er sérfræðingur í forn-
grískri heimspeki, hefur ýmislegt við skrif mín
að athuga. Raunar virðist hann telja sjálfan sig
á heimavelli í kynjafræðilegum efnum því hann
fullyrðir að gagnrýni sem sé einhvers virði
byggist á „kvenlegri nálgun“ sem feli í sér um-
hyggju og næmi fyrir aðstæðum. Til að valda
ekki frekari vonbrigðum er mér því ljúft að fara
mjúkum höndum um skrif Eyjólfs í eftirfarandi
svari mínu.
Eyjólfur átelur mig fyrir textafræðilega
rangfærslu við túlkun mína á því hlutverki sem
Xanþippa, eiginkona Sókratesar, leikur á
dauðastund hans, eins og henni er lýst í Faídon.
Vissulega vitnaði ég ekki orðrétt í þýðingu Sig-
urðar Nordals, heldur umorðaði „láttu ein-
hvern fara heim með hana“ í „leiðið þessa konu
burt“. Ég fæ hins vegar ekki séð að grundvall-
armerkingarmunur sé á minni eigin frjálslegu
umorðun og þýðingu Sigurðar á grísku sögn-
inni „apágein“ sem merkir samkvæmt orðabók
Liddel & Scott að fara burt með, leiða í burt eða
fara með heim, enda er sagt að farið hafi verið
„burt með hana, en hún hljóðaði og barði sér á
brjóst“. (Faídon, 60 a). Umorðun mín litast af
því að mér finnst kuldalegur tónn í þessum orð-
um. Ég er ekki ein um þessa skoðun, ekki einu
sinni í íslenskum fræðaheimi. Sigurbjörn Ein-
arsson, fyrrum biskup, hefur skrifað af mikilli
tilfinningu og visku um þetta sama atvik í grein
sinni „Xanþippa og systur hennar“ sem birtist í
greinasafninu Grikkland ár og síð. Þar segir
hann að sér finnist kenna svala af viðbrögðum
Sókratesar þegar Xanþippa, sem sat þarna
með ungan son þeirra Sókratesar í fanginu, fer
að hágráta. Ólíkt Eyjólfi, sem virðist telja það
ofureðlilegt að Xanþippa hafi í raun einkum
harmað það að Sókrates gæti brátt ekki lengur
ástundað rökræðu með félögum sínum, leitast
Sigurbjörn við að setja þessa senu í samhengi
við afstöðu Platons, höfundar frásagnarinnar,
til kvenna. Sigurbjörn skrifar:
„Það er augljóst, að Platon sér engin mis-
smíði á þeirri mynd af Sókratesi, sem birtist í
þessu atviki. Því er öfugt farið. Hann dregur
þetta fram í aðdáun og til þess að vekja aðdáun
á meistara sínum, rósemi hans … er óhagg-
anleg, hann er með öllu ósnortinn af hljóðum og
sífri konu sinnar, drengurinn kemur honum
ekkert við, hann er of upphafinn til þess, að til-
finningar nákominna orki á hann eða skipti
hann neinu … Og manni verður hugsað, að
nokkuð dýru verði sé sá fullkomleiki goldinn,
sem kostar það, að menn fórni frumlægum til-
finningum til maka og barns og geti brugðist
við harmi þeirra af svo ósnortnu hlutleysi.“
Sigurbjörn bætir um betur með því að segja
að lýsingar á Xanþippu beri þess almennt
merki að aðdáendur Sókratesar hafi „þurft
skuggann af henni til þess að ljóminn af honum
nyti sín því betur“. Sigurbjörn hikar ekki við að
túlka afstöðuna til Xanþippu í ljósi bágrar
stöðu kvenna og lotningar fyrir heimi karla og
göfgun hins karllega á þessum tíma í Grikk-
landi hinu forna.
Konur og þrælar töldust ekki til frjálsra
borgara í gríska borgríkinu. Konurnar áttu að
halda sig innan veggja heimilisins. Þær voru
eign eiginmanna sinna, réttlausar og útilokaðar
frá þátttöku í opinberu lífi. Og við Sigurbjörn
erum ekki ein um að horfa á hlutina í þessu
samhengi. Sama gerir Julia Annas, einn þeirra
kvenheimspekinga á sviði forngrískrar heim-
speki sem Eyjólfur vísar til sem bandamanns
síns í umvöndunargrein sinni. Hún heldur því
fram konur á þessum tíma hafi lifað lífi sem er
helst sambærilegt við líf kvenna í Saudi Arabíu
samtímans. Einmitt í ljósi þessa er athyglisvert
að Platon hafi í verki sínu um fyrirmyndarríkið
mælt fyrir jafnrétti kynjanna í stétt úrvals-
liðsins. Hins vegar deila fræðimenn um það
hvort afstaða Platons í Ríkinu geti í raun talist
femínismi. Til dæmis halda Gunnar Skirbekk
og Nils Gilje því fram í Heimspekisögu sinni að
jafnréttishugsjón rits Platons um fyrirmynd-
arríkið sé alls ekki slík, eins og ég bendi á í mín-
um skrifum. Eyjólfur telur þá skoðun léttvæga.
Það skýtur skökku við vegna lofsamlegra um-
mæla hans um fræðimenn eins og Juliu Annas,
sem hafa velt fyrir sér hugmyndum Platons um
kynin. Hún skrifaði þekkta grein fyrir mörgum
árum þar sem hún komst að sömu niðurstöðu
og Skirbekk og færði fyrir því rök að Platon
hafi verið allt annað en femínisti.
Það er fleira sem Eyjólfur finnur að. Þannig
gerir hann það að sérstöku umtalsefni að ég
skuli kalla dauðastund Sókratesar fæðing-
arstund vestrænnar heimspeki, eins og ég hafi
aldrei heyrt um hina svonefndu forsókratísku
spekinga. Það er sjálfstætt rannsóknarefni og
kannski skilgreiningaratriði hvar og hvenær
það sem við köllum heimspeki hafi byrjað. Var
það við umbreytinguna frá heimi goðsagnanna
til heims rökhugsunarinnar, þegar mythos
breyttist í logos? Þurfum við kannski að leita
enn lengra og aftar, ef út í það er farið? Til
dæmis hélt Nietzsche því fram að hugmynd-
irnar um eilíft líf sálarinnar og endurfæðingu
hennar í samræðunum um Sókrates megi rekja
til austurlenskrar speki. Hvað sem líður allri
slíkri hugmyndasögulegri fornleifafræði er
ekkert athugavert við það að kalla dauðastund
Sókratesar merka upphafsstund okkar heim-
spekihefðar. Þarna fórnar maður lífi sínu fyrir
leitina að sannleikanum, en sannleiksleitin hef-
ur verið leiðarljós heimspeki og vísinda allar
götur síðan. Þessi harmræna stund markar
nýtt upphaf og því er Sókrates óumdeilanlega
vendipunktur í heimspekisögunni. Og að lok-
um. Samkvæmt hinni þýsku heimspeki-
hugtakaorðabók var nafnorðið heimspeki fyrst
notað af lærisveinum Sókratesar, þar á meðal
Platón.
Eyjólfi finnst gagnrýni mín laus við alla
kvenlega mýkt. Þetta er erfitt að skilja. Er ekki
einmitt samúð mín með Xanþippu og kynsystr-
um hennar og meðaumkun með körlunum sem
voru fastir í kvenfyrirlitningu dæmi um slíka
mýkt? Þegar ég hóf heimspekinám voru hinir
kvenfjandsamlegu kaflar heimspekisögunnar
nær undantekningalaust afgreiddir af kenn-
urum sem „börn síns tíma“ og látið þar við
sitja. Það var ekki fyrr en femínískir heimspek-
ingar komu til sögunnar að farið var að grafa
dýpra og sýna fram á að fordómarnir gegn kon-
um gegnsýrðu oft mannskilning ráðandi
strauma heimspekisögunnar. Á undanförnum
árum hefur verið unnið við að afhjúpa þennan
mannskilning. Einnig hafa verið grafnir upp
„gleymdir“ kvenheimspekingar fyrri tíma sem
ekki hafa fengið inngöngu í „kanónu“ heim-
spekinnar. Því fer þó fjarri að femínískir heim-
spekingar gefi kenningar hefðarinnar upp á
bátinn. Hefðin er enn sem fyrr uppspretta við-
leitni til að hugsa vandamál heimspekinnar
áfram og þannig leita femínískir heimspek-
ingar oft fanga í kenningum heimspekinga fyrir
tíma til að víkka mannskilninginn út þannig að
hann taki til eiginleika sem hafa verið eignaðir
konum. Gott dæmi um slíkt er hin frumlega
túlkun Luce Irigaray á hellislíkingu Platons,
sem Eyjólfur segir sig og vinkonur sínar í fræð-
unum sem „hafa allar lesið sinn Platon“ láta
sem vind um eyru þjóta.
Irigaray túlkar hellislíkinguna sem mynd-
hverfingu um móðurlífið. Með því umskapar
hún þessa myndlíkingu, sem hefur verið í sí-
felldri endursköpun fyrir tilstilli túlkana fræði-
manna og skálda gegnum aldirnar. Eyjólfur
kýs hins vegar að skilja þetta á þann veg að
Irigaray meini bókstaflega að hellirinn sé móð-
urlíf. Móðurlífið er í túlkun Irigaray mynd-
hverfing fyrir allt það sem tvíhyggja Platons
hefur sett skör lægra en hið karllega sem er
tengt vitsmunum, sál og menningu. Hið kven-
lega hefur verið tengt líkama, tilfinningum,
náttúru, jörðinni. Markmiðið með myndhverf-
ingu Irigaray er að hafna þessari tvíhyggju.
Eyjólfur telur hins vegar að ég boði með hjálp
Irigaray umsnúinn platonisma. Ég sé með öðr-
um orðum sjálf fórnarlamb þeirrar tvíhyggju
sem ég gagnrýni og vilji bara gera hinu kven-
lega hærra undir höfði. Ef Eyjólfur hefði haft
fyrir því að lesa sína Irigary, fyrst hann er á
annað borð að tjá sig um hugmyndir hennar,
kæmist hann fljótlega að því að svo er ekki.
Heimspekingar sem vísa í Irigaray í þessu
samhengi boða ekki að karlinn sé hið eina og
konan fjöld, heldur að við öll séum tvennd eða
margbreytileg. Það er ódýrt að gera strámann
úr femínískri heimspeki eða heimspeki mis-
munarins, eins og hún er oft kölluð nú á dögum,
með því að skilja hana á þann hátt sem Eyjólfur
gerir. Það er heldur ekki rétt að vinkonur hans
í fræðunum hirði ekki um heimspeki Irigaray.
Charlotte Witt hefur t.d. skrifað um verk Irig-
aray og bæði ritstýrt bókum og ritrýnt greina-
söfn sem fjalla um eða birta túlkanir Irigaray á
forngrískri heimspeki.
Kenning Irigaray um hellinn er nokkurs
konar and-kenning af því tagi sem oft hefur
varpað nýju og fersku ljósi á fornar kenningar
og þokað fræðunum áfram. Heimspeki Platons
er ekki síst stórkostleg vegna þess að hún er
óþrjótandi uppspretta hugmynda og túlkana og
femínískir heimspekingar leitast einmitt við að
nýta sér kenningar hefðarinnar til þess að opna
rými fyrir mannskilning sem endurspeglar bet-
ur fjölbreytileika mannlegs lífs. Til þess þarf
stundum að strjúka heimspekinni „gegn hára-
laginu“ eins og Walter Benjamin orðaði það.
Platon er fánaberi tvíhyggjunnar, en það úti-
lokar síður en svo að nýjar túlkanir á honum
geti nýst til að yfirstíga þessa sömu tvíhyggju.
Við þurfum ekki að óttast að slíkar túlkanir séu
árás á platonska heimspeki. Sókrates og Platon
eru ekki fórnarlömb femínista!
Það er í anda þeirrar samræðu sem er að-
alsmerki platonskrar heimspeki að fara í sam-
tal við heimspekinga á borð við Irigaray í stað
þess að fordæma þá án þess að leitast við að
skilja þá. Eyjólfur kýs frekar vopnaskak en
málefnalegan ágreining. Hann kallar mig „hina
hughraustu skjaldmey“ sem „bregði sverði
sínu“ til að leggja heimspekinga að velli. Ég
hélt að svona tungutak heyrði sögunni til í hug-
vísindatexta árið 2006. Þetta minnir á upphróp-
anir karlbókmenntafræðinganna sem deildu á
fyrstu femínísku bókmenntafræðingana hér á
landi fyrir aldarfjórðungi eða svo. Spurningin
snýst ekki um sverð eða skjöld.
Eyjólfur tekur sérstaklega fram í lok greinar
sinnar að hann aðhyllist „fullkomið jafnræði
kynjanna“. Hvers vegna vill hann þá ekki skiln-
ing og samræðu fremur en höfnun og vopna-
skak? Hvers vegna vill hann ekki fjölbreyti-
legar túlkanir og opna umræðu? Þess í stað
lýkur hann máli sínu með þeim orðum að hann
óttist að ég sem kennari í heimspeki við Há-
skóla Íslands afvegaleiði nemendur mína með
því að upplýsa þá á minn hátt um kvenfyrirlitn-
ingu í sögu heimspekinnar. Sókrates var
dæmdur til dauða fyrir að afvegaleiða og spilla
æskulýð Aþenuborgar með því að kenna þeim
að spyrjast gagnrýnir fyrir um það sem sjálf-
gefið þykir. Mér finnst ég þess vegna vera í
góðum félagsskap.
Að þurfa skuggann af henni til að
ljóminn af honum njóti sín betur
Ljósmynd/Alda Sverrisdóttir
Hugsuðurinn „Það var ekki fyrr en femínískir heimspekingar komu til sögunnar að farið var
að grafa dýpra og sýna fram á að fordómarnir gegn konum gegnsýrðu oft mannskilning ráð-
andi strauma heimspekisögunnar, “ segir Sigríður Þorgeirsdóttir.
Eyjólfur Kjalar Emilsson heimspekingur
gagnrýndi Sigríði Þorgeirsdóttur fyrir slæ-
legan og óþarflega femínískan lestur á Plat-
oni í síðustu Lesbók. Sigríður svarar fyrir sig
hér og segir að skrif Eyjólfs Kjalars minni á
upphrópanir karlbókmenntafræðinganna
sem deildu á fyrstu femínísku bókmennta-
fræðingana hér á landi fyrir aldarfjórðungi
eða svo.
Höfundur er dósent í heimspeki við Háskóla Ís-
lands.
» Það er í anda þeirrar samræðu sem er aðalsmerki platonskrar
heimspeki að fara í samtal við heimspekinga á borð við Irig-
aray í stað þess að fordæma þá án þess að leitast við að skilja þá.
Eyjólfur kýs frekar vopnaskak en málefnalegan ágreining. Hann
kallar mig „hina hughraustu skjaldmey“ sem „bregði sverði sínu“
til að leggja heimspekinga að velli. Ég hélt að svona tungutak
heyrði sögunni til í hugvísindatexta árið 2006.