Lesbók Morgunblaðsins - 25.11.2006, Síða 24

Símar: 660 4753 • 534 6250
www.tindur.is •
tindur@internet.is • tindur@tindur.is
Í Sögu jólanna er fjallað á ítarlegan hátt um jólahátíðina fyrr og síðar.
Árni Björnsson, þjóðháttafræðingur, lýsir því hvernig kirkjan breytti
jólahaldi og mótaði nýtt helgihald, höfðingar svölluðu og almúginn
dansaði en allir reyndu að tjalda því besta sem til var á hverju heimili.
Gerð er grein fyrir hugmyndum fólks um jólavættir í myrkrinu.
Sérstaklega er hugað að þróun hátíðarinnar síðustu hundrað árin
sem hefur skipað henni svo sterkan sess í hugum okkar nútímafólks.
Bókin er 300 bls í stóru broti, öll í lit, og skiptist í 17 kafla.
24 LAUGARDAGUR 25. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Jón B. K. Ransu
ransu@mbl.is
M
argir þekkja hug-
myndir banda-
ríska heimspek-
ingsins og
listgagnrýnand-
ans Arthurs C.
Danto þar sem hann gengur út frá
því að sýning Andy Warhols á ná-
kvæmum eftirmyndum af Brillo-
kössum í Stable gallery í New York
árið 1963 marki endalok myndlistar,
sökum þess að ekki sé lengur hægt
að greina listaverk frá venjulegum
hlut nema út frá þeirri merkingu
sem honum er gefið sem list. Í ný-
legri bók The End of Art eftir
bandaríska listgagnrýnandann Do-
nald Kuspit, eru þessar hugmyndir
um endalok listarinnar skoðaðar á
ný en í ljósi þess að myndlist-
armenn hafi guggnað í samkeppni
við dægurmál. Þ.e. að heimspeki
komi endalokum myndlistar ekkert
við, eins og Danto lítur á það, held-
ur hafi listamenn misst trúna á
sjálfa sig og því kosið að laga listina
að samfélaginu og dægurmálum
þess. Hafi einkenni myndlistar þar
af leiðandi þurrkast út eða orðið
samdauna samfélaginu (því vest-
ræna, að sjálfsögðu). Að því gefnu
hefur Donald Kuspit grafið upp
gamalt hugtak gjörningalista-
mannsins Allans Kaprows; „post-
art“, sem þýða má sem síð-list (list-
in sem kemur á eftir listinni).
Hvað er síð-list?
Allan Kaprow sá það fyrir árið
1970, þegar hann hlustaði á beina
útsendingu á samtölum á milli
áhafnar í geimfarinu Appollo 13 og
móðurstöðvarinnar í Houston, þeg-
ar geimfarið sveif um stjórnlaust í
tómi himingeimsins, að skapandi
listir mundu víkja fyrir slíkum
„raunveruleikaþáttum“. Að mati
Kaprows voru þessi raunverulegu
samtöl meira spennandi en nokkurt
útvarpsleikrit og öll tæknihljóð og
rofin sambönd eða þagnir áhrifa-
meiri en nokkurt tónverk. Og þegar
almenningur hefur aðgang að álíka
raunverulegum atburðum er ekki
lengur pláss fyrir skapandi listir í
vestrænu samfélagi heldur ein-
göngu síð-listir eða „postart“, þar
sem listin fer í hlutverk raunveru-
leika-gerningsins.
Síð-list, eða ekki-list (non-art)
eins og Donald Kuspit vill líka kalla
hana, má rekja til tilbúinna hluta
(ready-made) dada-listamannsins
Marcels Duchamps snemma á síð-
ustu öld, þegar hversdagslegur
hlutur var settur fram sem list og
hugmyndin gerð að megin efnivið
listaverksins. Með popplist sjöunda
áratugarins og þá aðallega harð-
kjarna popplist (hardcore pop),
einnig kallað neo dada, eru endalok
myndlistar innsigluð þegar lista-
menn, með Bandaríkjamanninn
Andy Warhol fremstan í flokki, hófu
að sækja í ytri gildi og þá glans-
mynd sem vestrænt samfélag hafði
gefið sjálfu sér. Listin var þá svipt
allri dulúð og steig inn á svið hvers-
dagsleikans. En áður hafði mynd-
listarsköpun verið leið til að hverfa
frá hversdagsleikanum í átt til æðri
vitundar og fegurðar, þótt sam-
félagsleg málefni hefðu alls ekki
verið útilokuð sem viðfangsefni
myndlistarmanna.
Í síð-list hefur dægurmenning
tekið við af hámenningu, einsleitni
tekið við af sjálfræði, gegnsæi tekið
við af dulúð og efnisleg gildi hafa
tekið við af andlegum gildum. Um-
fram allt þá býr síð-list ekki yfir
„fegurð“.
Í harðkjarna popplist miðast
„fegurð“ við félagslega ímynd en
ekki náttúrulega fegurð. En slíka
fegurð hafa listamenn m.a. leitað
eftir í handverki. Þ.e. að leitast við
að fullkomna handverk, ná fram
andanum í efninu, til vitnis um full-
komnun sköpunarverksins. Í harð-
kjarna popplist var hins vegar not-
ast við vinnubrögð er þekktust í
iðnaði eða auglýsingagerð. Lista-
menn leituðu útvortis í tísku og
dægurflugur í stað þess að leita inn-
vortis í eigin upplifun.
Viðskipti og skemmtun
Í þessu má þó ekki gleyma að
myndlist er líka á sinn hátt speg-
ilmynd ríkjandi viðhorfa manna,
þótt hún kunni jafnframt að varpa
nýrri sýn á þau, og popplistin sýndi
vissulega fram á breytt viðhorf.
Hún svaraði og ögraði háleitum
markmiðum með því að sýna og
samlagast neyslumenningu og
ímyndardýrkun. En popplistinni
hefur síðan hvorki verið svarað né
ögrað til baka í neinum mæli og sú
list sem á eftir kemur, konseptlist,
yfirtökulist, popp-súrrealismi, popp-
mínimalismi, neo-konseptlist, og
hvað þetta heitir nú allt saman, er í
raun afsprengi popplistar.
Jafnvel nýi expressjónisminn (nýi
tjástíllinn) á níunda áratugnum var
tengdur popplistinni þótt að lista-
menn hafi sótt að einhverju leyti í
að tjá tilfinningar í efni. Þeir gerðu
það með uppreisnarhug líkt og
pönkarar sem risu gegn Led Zep-
pelin og Pink Floyd. Auk þess varð
nýi expressjónisminn til þess að
markaðsmál fóru að skipta sköpum
í myndlistinni. Eitthvað sem Andy
Warhol hafði einmitt lagt grunninn
að. Vinsælir málarar urðu eins og
dægurlaga- eða kvikmyndastjörnur
og galleríistar urðu sem útgefendur
eða framleiðendur.
„Art is business and entertain-
ment“ (List er viðskipti og skemmt-
un) sagði Warhol. Þannig hefur list-
in líka þróast frá popplist til okkar
tíma og er eflaust í sögulegum há-
punkti nú þegar raunveruleikaþætt-
irnir Art star hafa bæst í hópinn af
eftirlíkingum á American idol-
þáttunum. Í Art star hamast 8
myndlistarmenn, sem voru valdir af
hundruðum umsækjenda, við að
sannfæra galleríistann Jeffrey
Deitch, eiganda Deitch Projects í
New York, um að halda sýningu á
verkum þeirra. Og eins og með
álíka raunveruleikaþætti þá kemst
bara einn að.
Tilvist Art star-þáttanna sýnir
hve myndlistarmaður samtímans er
í raun undirgefinn markaðshyggju.
Í dag er það galleríistinn sem hefur
valdið og vitið og hann veit að það
borgar sig ekki að skapa eitthvað
sem gerir kröfur á að maður gefi
sig að því. Ekki í myndlist frekar en
í dægurlagasmíðum eða kvikmynda-
gerð. Það þarf fyrst og fremst að
búa til ímynd og athygli. Og þá er
lítið pláss fyrir andleg gildi eða
náttúrulega fegurð. Efnisleg gildi
og félagslegar ímyndir halda list-
markaðnum mettuðum með sumar-,
haust-, vetrar- og vortísku.
Máttur fegurðar
Arthur C. Danto lýsir yfir endalok-
um listarinnar á forsendum þess að
listin í dag krefjist heimspekilegrar
nálgunar sem merkir þá að kenn-
ingin um list sé mikilvægari en upp-
lifunin á henni. Danto er einn af
þessum heimspekingum sem hefur
tileinkað sér líkan Renes Descartes;
„Ég hugsa þess vegna er ég“ sem
gerir hann frekar takmarkaðan
þegar kemur að listum þar sem
hann nálgast hana út frá hug-
myndalegum skilningi, ekki skyn-
rænum. Donald Kuspit er hins veg-
ar talsmaður skynrænnar
upplifunar og gengur þar með út
frá líkaninu; „Ég upplifi þess vegna
er ég“. En Kuspit er líka á sinn hátt
takmarkaður og gerir sig sekan um
íhaldssemi. Leitar lausna eingöngu
með því að horfa til baka sem kem-
ur glöggt í ljós þegar hann talar um
bjargvætti myndlistar eða hina
„nýju gömlu meistara“ (new old
masters) sem eru málarar á borð
við Sean Scully, Jenny Saville,
Michael David og Odd Nerdrum.
Einhvers staðar hljóta þessir
tveir þættir, sá skynræni og hug-
myndalegi, að eiga að mætast í list-
um, því listamaður þarf hug-
myndalega örvun til að halda áhuga
og þroskast í list sinni þótt það sé af
og frá að list sé fyrirbæri sem okk-
ur beri að skilja með rökrænum
hætti. Listaverk hefur síðan þann
möguleika að höfða til skynrænnar
upplifunar á fagurfræðilegum for-
sendum.
Fyrir skömmu las ég grein í The
Village Voyce þar sem að gagnrýn-
andinn Jerry Saltz velti fyrir sér
hvort myndlist hefði getu til að
breyta heiminum. Í greininni vitnar
Saltz í Antonio Cassese sem var
kviðdómari í réttarhöldum í Haag
yfir stríðsglæpamönnum fyrrver-
andi Júgóslavíu. Eftir að hlusta á
vitnisburði fórnarlamba hélt Cas-
sese jafnan til „Mauritshuis“ þar
hann settist fyrir framan „tvo af fal-
legustu hlutum sem gerðir hafa ver-
ið“, eins og Saltz orðaði það, en það
eru málverkin „Stúlka með perlu-
eyrnalokk“ og „Útsýni yfir Delft“
eftir Johannes Vermeer. Aðspurður
út í þessar ferðir sínar svaraði Cas-
sese; „Þessi málverk voru gerð til
að lækna sársauka.“
Mannkynið mun óneitanlega tapa
miklu ef álíka fegurð og Cassese
hefur skynjað í þessum málverkum
ætlar alfarið að víkja fyrir tíma-
bundinni ímynd og tísku. En lista-
menn gætu verið til fyrirmyndar
hvað þetta varðar. Þ.e. að viðhalda
mikilvægi fegurðar í samfélagi sem
upphefur ímynd og tísku ofar öllu.
En ef listin er samdauna þessu
sama samfélagi og er jafnvel bara
hversdagslegt markaðsfyrirbæri
innan þess eða skemmtun, þá er
hún kannski, eftir allt saman, búin
að missa marks.
Einu sinni var myndlist
Snemma í tíð póstmódernismans,
eða á níunda áratug síðustu aldar,
komu fram hugmyndir um að
myndlist stæði á erfiðum tímamót-
um sem kynni að leiða til endaloka
hennar og að við værum jafnvel
vitni að þessum endalokum þá þeg-
ar. Nú hefur þessi hugmynd fengið
á sig eilítið nýja mynd og hugtakið
„postart“ eða síð-list verið dregið
fram til að skilgreina list á okkar
tímum.
Höfundur er myndlistarmaður og
myndlistargagnrýnandi.
Málverk sem læknar sársauka Stúlka með perlu eyrnalokk eftir Vermeer.
» Tilvist Art star-
þáttanna sýnir hve
myndlistarmaður sam-
tímans er í raun und-
irgefinn markaðs-
hyggju. Í dag er það
galleríistinn sem hefur
valdið og vitið og hann
veit að það borgar sig
ekki að skapa eitthvað
sem gerir kröfur á að
maður gefi sig að því.
Ekki í myndlist frekar
en í dægurlagasmíðum
eða kvikmyndagerð.