Morgunblaðið - 25.10.2006, Blaðsíða 28

28 MIÐVIKUDAGUR 25. OKTÓBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
E
itt af umræðuefnum
íslenskra „intellekt-
úala“ síðastliðið sum-
ar var heimsókn
breska fræðingsins
Richards Dawkins sem hingað kom
og boðaði trúleysi. Eða öllu heldur
ræddi um þá kenningu sína að
trúarbrögð hefðu í gegnum tíðina
verið undirrótin að flestum þeim
voðaverkum sem mennirnir hefðu
unnið og að það væri best að við
myndum losa okkur við þau.
En Dawkins var ekki aðeins í
sviðsljósinu hérna á Íslandi í sum-
ar, vegna þess að í ár eru þrjátíu ár
liðin síðan bókin sem gerði hann
heimsfrægan kom fyrst út. Af því
tilefni kom bókin, sem ber þann af-
skaplega grípandi titil Sjálfselska
genið (The Selfish Gene), út í af-
mælisútgáfu. Einnig hefur allmikið
verið um hana fjallað í erlendum
fjölmiðlum.
Því miður var Dawkins lítið
spurður út í þessa bók í viðtölum
sem tekin voru við hann í Íslands-
heimsókninni. Hin umdeilda kenn-
ing hans um illsku trúarinnar átti
hug og hjörtu allra sem við hann
ræddu. En hefði ekki verið hægt að
tvinna þetta saman – það er að
segja blanda kenningu hans um
sjálfselska genið inn í umræðuna
um meinta illsku trúarinnar?
Kenningin sem Dawkins setti
fram í bókinni frægu er í sem
stystu máli á þá leið að við menn-
irnir, „og öll önnur dýr séum vélar
búnar til úr genunum í okkur“, og
að þessi gen sem við erum úr hafi
lifað af miskunnarlausa samkeppni
við önnur gen í gegnum þróun-
arsöguna. Af þessu segir Dawkins
að draga megi þá ályktun að mik-
ilvægasti og sterkasti eiginleiki
þessara gena sem við erum gerð úr
og hafi borið sigur úr býtum í sam-
keppninni hljóti að vera „miskunn-
arlaus sjálfselska“, eins og hann
segir í upphafi bókarinnar.
Rétt er að taka fram, eins og
Dawkins gerir sjálfur, að þetta er
ekki siðfræðirit. Það væri að mis-
skilja bókina algjörlega að halda að
hann væri að mæla fyrir einhvers-
konar félagslegum darwinisma.
Hann er öllu heldur að velta því fyr-
ir sér hvaða eiginleikar tryggi dýr-
um afkomu í þeirri samkeppni –
sem fer að öllu leyti fram utan og
handan við siðferðisleg lögmál –
sem þróun dýrategunda er.
Og niðurstaðan, eða meginálykt-
unin hjá Dawkins, er eitthvað á þá
leið að það hljóti að vera eiginleikar
sem lýsa megi með orðum eins og
sjálfselska, eða öllu heldur það sem
kalla mætti „líffræðileg sjálfs-
elska“, sem er ekki það sama og
siðferðisleg sjálfselska. Og það er
einmitt þetta sem hefði verið gam-
an að spyrja hann út í í sambandi
við trúmál.
Dawkins hélt því fram í viðtölum
hér í sumar, til dæmis í Kastljósi,
að það væri óskandi og myndi verða
mannkyninu til góðs að trúar-
brögðum yrði útrýmt. Þessu til
sönnunar tíndi hann til ýmis voða-
verk sem unnin hafa verið í nafni
trúar. En væri algjörlega út í hött
að velta því fyrir sér hvort svölun
hinnar svokölluðu trúarþarfar
mannsins væri ekki genabundin
nauðsyn?
Það er að segja getur ekki verið
að trúarþörfin búi í genum manns-
ins og hafi þannig gengið í erfðir og
að þeir einstaklingar sem hafa
fengið þessari þörf svalað hafi stað-
ið betur að vígi í miskunnarlausri
þróunarsamkeppninni en þeir sem
ekki hafi annaðhvort haft þessa
þörf eða hafi haft hana en ekki
fengið henni svalað?
Það hefði verið gaman að spyrja
Dawkins um þetta, þótt ekki væri
nema vegna þess að þannig hefði
verið hægt að velta svolítið vöngum
yfir því hvort mótsögn væri að
finna milli hans eigin kenninga,
annarsvegar um trúmál og hins-
vegar um líffræði.
Ég held að þetta séu ekki aðeins
hártoganir í þrasgjörnum blaða-
manni. Ýmsir fræðimenn hafa velt
því fyrir sér hvort trúarþörf
mannsins sé beinlínis líkamleg, það
er að segja hvort „guð búi í heil-
anum“. Síðast í sumar rakst ég á
frétt á vef BBC þar sem einhverjir
vísindamenn sögðust hafa hrakið
þá kenningu. Það væri engin „guðs-
stöð“ í heilanum.
En trúarþörfin þarf ekki nauð-
synlega að vera líkamleg til að geta
haft áhrif á afkomumöguleikana í
þróunarsamkeppninni. Ef til vill er
nóg að þessi þörf sé sálræn. Það er
auðvelt að gera sér í hugarlund
hvernig trú á æðri máttarvöld get-
ur létt manni lífið. Burtséð frá því
hvort guð getur með áþreifanlegum
hætti rétt manni hjálparhönd í
stórsjóum lífsins getur trú á hann
haft einskonar „lyfleysuáhrif“, það
er að segja, upplifun manns á hjálp-
ræði guðs verður raunveruleg, og
getur þannig haft áhrif á mann –
jafnvel líkamleg.
Með þessum hætti má gera sér í
hugarlund að trú geti komið sér vel
fyrir sjálfselska genið og að það sé
beinlínis hluti af sjálfselsku gensins
að trúa á guð. Og það sem bendir til
að trú hafi í raun og veru hlutverki
að gegna við að tryggja afkomu
genanna í okkur er sú staðreynd að
svo virðist sem flestar manneskjur
sem komist hafa áfram í þróun-
arsamkeppninni – það er að segja
það fólk sem nú er til á jörðinni –
trúi á guð.
Ef trú á guð er jafn slæm fyrir
okkur og Dawkins fullyrti í Íslands-
heimsókn sinni, væri þá ekki líklegt
að þeir sem slegnir hafa verið þess-
ari „óáran“ hefðu dáið út en hinir
komist af sem væru lausir við þenn-
an galla? Allur meginhluti mann-
kyns trúir nú, með einum eða öðr-
um hætti, á æðri mátt. Þetta eru
sömu einstaklingarnir og orðið hafa
ofan á í miskunnarlausri þróun-
arsamkeppni.
Þessi samkeppni hefur staðið
lengi. Hvenær fóru sumir þátttak-
endanna í henni að trúa á æðri
máttarvöld? Gæti verið að það hefði
verið um svipað leyti og þessir
sömu einstaklingar fóru að verða
ofan á í samkeppninni?
Það veit enginn. En hitt er ljóst
að þessar vangaveltur hér verða
ekki til neinna einfaldra lykta leidd-
ar. Það hefði verið gaman að geta
borið eitthvað af þessu undir Dawk-
ins sjálfan, fremur en gleypa bara
trúleysisboðskapinn hans eins og
nýtt guðspjall.
Afmæli
bókar
»Ef trú á guð er jafn slæm fyrir okkur og Dawkins fullyrti í Íslandsheimsókn sinni væri
þá ekki líklegt að þeir sem slegnir hafa verið
þessari „óáran“ hefðu dáið út en hinir komist af
sem væru lausir við þennan galla?
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
BLOGG: kga.blog.is
REGLULEGA koma upp mál í
íslensku samfélagi sem eru þessu
eðlis að þau kalla á einhvers konar
rannsókn eða úttekt á opinberum
vettvangi.
Meðal mála sem má nefna er
einkavæðing bankanna, aðdragand-
inn að stuðningi íslenskra stjórn-
valda við Íraksstríðið, fangaflugið,
Landsímamálið, Baugsmálið, með-
ferð á meðlimum Falun Gong hér-
lendis o.fl.
Umræðan um meintar hleranir
yfirvalda er af svipuðum toga og nú
greinir menn á um það hvernig eigi
að taka á málinu. Svo virðist sem
stjórn og stjórnarandstaða séu al-
mennt sammála um það að upplýsa
eigi málið. Hins vegar eru áhöld um
leiðir í því sambandi. Stjórnarand-
staðan hefur kallað eftir óháðri
rannsóknarnefnd í þeim anda sem
Norðmenn komu á þegar þeir
gerðu upp sambærilega mál, en
Sjálfstæðisflokkurinn hefur alfarið
hafnað þeirri leið.
Hleranamálið á það sammerkt
með framangreindum málum að
hafa hleypt íslensku samfélagi upp í
háaloft. Fyrir vikið virðist engin
eiginleg niðurstaða í sjónmáli. Eftir
standa hins vegar stórar og mik-
ilvægar spurningar sem varða al-
menning miklu að fá upplýst um.
Í íslenskum rétti hefur sárlega
vantað sértæk úrræði til að taka á
málum sem þessum, enda er langt í
frá að sátt ríki um málsmeðferðina,
eins og æskilegt væri.
Frumvarp um rannsókn-
arnefndir lagt fram
Vegna þessa úrræðaleysis lagði
ég fram frumvarp um óháðar rann-
sóknarnefndir á Alþingi á síðasta
ári, en í íslenskum rétti er ekki gert
ráð fyrir skipun óháðra rannsókn-
arnefnda sem rannsakað geta mál
sem varða almannahag.
Hugmyndafræðin að baki frum-
varpinu er einfaldlega sú að þessi
úrræði séu fyrir hendi þegar mál af
þessum toga koma upp, þannig að
menn séu ekki að smíða úrræði þá
og þegar málin koma upp, sem býð-
ur þeirri hættu heim að menn velja
sér málsmeðferð sem hentar vald-
höfum í hvert sinn.
Í frumvarpinu eru nákvæmar
málsmeðferðarreglur m.a. um
skýrslutökur, vitnaskyldu, rétt-
arstöðu aðila og hvenær heimilt
yrði að skorast undan
því að svara spurn-
ingum nefndarinnar.
Einnig er tekið á þeim
upplýsingum sem njóta
verndar upplýs-
ingalaga. Er frum-
varpið byggt á erlendri
fyrirmynd, enda er víða
í nágrannaríkjum okk-
ar að finna lög um
óháðar rannsókn-
arnefndir. Það er í
sjálfu sér óeðlilegt að
ekki sé að finna slíkt
úrræði í íslenskum
rétti.
Hlutverk slíkra nefnda er ekki að
rannsaka og dæma í málum, enda
er það hlutverk framkvæmdarvalds
og dómsvalds. Rannsóknarnefnd er
fyrst og fremst ætlað að skoða til-
tekna atburðarás eða athöfn, leita
skýringa og jafnvel að koma með
tillögur til úrbóta þar sem eitthvað
hefur farið úrskeiðis. Í kjölfarið
geta vaknað spurningar um ábyrgð
einstaklinga eða eftir atvikum,
embættismanna.
Frumkvæði að skipun rannsókn-
arnefndar kæmi frá Alþingi en
Hæstiréttur myndi velja og tilnefna
nefndarmennina. Í Hafskipsmálinu
frá árinu 1985 var þessi hátturinn
hafður á. Ekki er gert ráð fyrir að
alþingismenn sitji í nefndinni.
Tryggjum rétt
heimildarmanna
Í samhengi við hleranamálið má
ennfremur rifja upp annað frum-
varp sem ég lagði fram í fyrra og
gæti reynt á í þessum sambandi.
Það er frumvarp sem lýtur að því
að auka vernd heimildarmanna fjöl-
miðla til muna og
heimila opinberum
starfsmönnum að
víkja frá þagn-
arskyldu vegna upp-
lýsingagjafar í þágu
almannaheilla.
Með samþykkt
frumvarpsins yrði
komið fram tækifæri
til þess að upplýsa um
mál sem varða al-
mannahag, án þess að
heimildarmaður ger-
ist um leið brotlegur
við lög.
Frumvarpið tryggir sömuleiðis
bótarétt heimildarmanna verði þeir
fyrir tjóni vegna uppsagnar eða
annarra aðgerða af hálfu vinnuveit-
anda, í kjölfar þess að hafa látið í té
upplýsingar sem varða ríka al-
mannahagsmuni.
Þessi úrræði geta vel átt við þá
einstaklinga sem í dag telja sig hafa
vitneskju um ólögmætar hleranir
en leggja ekki í að koma fram op-
inberlega af ótta við afleiðingarnar.
Það er einfaldlega ósanngjarnt að
ætlast til þess að venjulegir laun-
þegar taki slíka áhættu, eingöngu
til þess að koma fram upplýsingum
á framfæri.
Ég mun leggja þessi tvö frum-
vörp aftur fram á yfirstandandi
þingi og það er mín trú að með
samþykkt þeirra séu komnar fram
forsendur til þess að leysa erfið mál
á farsælan hátt, almenningi til góða.
Einföld leið til
lausnar á erfiðu máli
Ágúst Ólafur Ágústsson
skrifar um frumvarp um
rannsóknarnefndir
» Það er einfaldlegaósanngjarnt að ætl-
ast til þess að venjulegir
launþegar taki slíka
áhættu …
Ágúst Ólafur Ágústsson
Höfundur er varaformaður
Samfylkingarinnar.
NÝLEGA barst mér í hendur at-
hyglisverð skýrsla um stöðu að-
gengismála á Norðurlöndum, sem
Þórarinn Magnússon verkfræðingur
hafði tekið saman. Hann fór fyrr á
þessu ári til Danmerk-
ur, Noregs, Svíþjóðar
og Finnlands og
kynnti sér stöðu mála.
Í ljós kom að í öllum
löndunum eru veittir
styrkir, ekki síst varð-
andi húsnæði eldra
fólks, til að fólk geti
búið sem allra lengst í
sínum íbúðum. Annars
vegar er um að ræða
styrki til að gera lag-
færingar á íbúðum, s.s.
að breikka dyr, fjar-
lægja þröskulda, setja
sturtur á böð og lag-
færa eldhús, og það
eru sveitarfélögin sem
standa þarna á bakvið.
Hins vegar eru sér-
stakir lyftustyrkir sem
ríkisvaldið sér frekar
um og eru Finnar þar fremstir í
flokki með sérstakri löggjöf þar um.
40% ódýrara að vera heima
Þessar þjóðir horfa fram á að
eldra fólki muni fjölga mjög á
næstu árum og gert er ráð fyrir að
á næstu 25 árum muni þeim sem
eru yfir 65 ára aldri, fjölga um
helming. Í Svíþjóð er kostnaður við
þá sem dvelja áfram heima með
fullri þjónustu og hjúkrun um 40%
af kostnaði við þá sem flytja í sér-
byggt dvalar- og hjúkrunarrými.
Allsstaðar á Norðurlöndum nema á
Íslandi eru mál aldr-
aðra, s.s. húsnæðismál,
á ábyrgð sveitarfélag-
anna og í þennan mála-
flokk fara um 20% af
gjöldum þeirra a.m.k. í
Danmörku. Til að
halda um þessi útgjöld
er lykilatriði, að auð-
velda fólki að búa sem
lengst í sínum íbúðum
– annars stefnir í óefni.
175.000 nýjar lyftur
Kostirnir eru líka
fjölmargir við að þurfa
ekki að flytja sig. Vinir
og kunningjar eru í ná-
grenninu, fólk þekkir
sitt umhverfi s.s.
gönguleiðir, verslanir
og heilsuþjónustu
(gamla hverfið) og fólk
hreyfir sig meira og finnst það
öruggara. Það þarf hins vegar að
bæta aðgengi að íbúðum s.s. á bíla-
stæðum og setja handrið og svo eru
það lyfturnar. Í Svíþjóð þarf þær í
75.000 stigaganga, í Noregi í 40
þúsund og í Danmörku um 60 þús-
und stigaganga. Þá er talið að í að-
eins um 7% íbúða í Noregi sé hægt
að komast um á hjólastólum. Um
þessa hluti eru stjórnvöld ríkis og
bæja mjög meðvituð og gott að-
gengi er algjör forsenda að fólk
þurfi ekki að flytja í sérbyggt hús-
næði. Það er til lítils að bjóða upp á
góða heimaþjónsutu, ef þessir hlutir
eru ekki í lagi. Allar kannanir sýna
svo að fólk vill vera í sínu gamla
umhverfi sem allra lengst og í Dan-
mörku er þetta regla, allt upp að 90
ára aldri. Þar er sambýlaformið
einnig mjög vinsælt og fólk vill ekk-
ert síður búa áfram í leiguíbúðum,
en í eignaríbúðum.
Við þurfum styrki og lán
Hér á Íslandi þurfum við að taka
okkur tak. Gera þarf sem fyrst ít-
arlega úttekt á ástandi íbúða með
tilliti til aðgengis og fram-
kvæmdaáætlun í framhaldi af því.
Koma þarf á styrkjum og lánum,
bæði vegna breytinga í íbúðum og
að setja lyftur og hér getur Íbúða-
lánajóður gegnt stóru hlutverki.
Þann sjóð þarf því að efla frekar en
hitt. Sjálfsagt þarf líka að líta á lög
og reglur um skipulag og bygg-
ingar. Flestum er vonandi orðið
ljóst að þörf er á stórfeldu átaki í
málum aldraðra. Bætt aðgengi er
eitt af forgangsmálunum.
Aðgengismál aldraða
og fatlaða á Íslandi í ólestri
Reynir Ingibjartsson skrifar
um málefni eldri borgara
»Hér á Íslandi þurf-
um við að taka
okkur tak.
Reynir Ingibjartsson
Höfundur er formaður AFA -
Aðstandendafélags aldraðra.