Morgunblaðið - 09.09.2007, Síða 32

kína
32 SUNNUDAGUR 9. SEPTEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
M
AÓ Tse-Tung, leið-
togi kínverska al-
þýðulýðveldisins
frá stofnun þess
1949 til dauðadags
1976, var sjálfhverfur og gjör-
samlega siðlaus valdasjúklingur,
sem leitaði einkum í smiðju til sov-
éska einræðisherrans Jósefs Stal-
íns. Þetta er mat Jung Chang, höf-
undar bókarinnar Mao: The
Unknown Story eða Maó: Sagan
sem aldrei var sögð, sem út kom í
júnímánuði árið 2005, kemur nú út í
íslenskri þýðingu og vakið hefur
mikla athygli víða um heim. Chang
er fædd í Kína en býr nú í Bretlandi
ásamt eiginmanni sínum, sagnfræð-
ingnum Jon Halliday, sem ritaði
bókina með henni. Þau hjónin taka
þátt í Bókmenntahátíðinni í Reykja-
vík, sem hefst í dag og stendur út
vikuna.
Bók þeirra Changs og Hallidays
er mikið rit, meira en 800 blaðsíður
að lengd, og er byggð á ítarlegum
rannsóknum þeirra. Bókin geymir
harkalega gagnrýni á Maó formann
og valdatíð hans og rekur ítarlega
þær hörmungar sem hann kallaði
yfir kínversku þjóðina. Talið er að
um 70 milljónir manna hafi týnt lífi í
hungursneyð og margvíslegum
voðaverkum, sem framin voru í
valdatíð formannsins í nafni fram-
fara og kommúnisma. Maó lýsa þau
sem morðingja sem hikaði ekki við
að láta handtaka og drepa þá sem
hann taldi standa í vegi sínum. Bók
þeirra hjóna er yfirvöldum í Kína
þyrnir í augum, hún er bönnuð í
landinu og stjórnvöld hafa jafn-
framt leitast við að tryggja að um-
sagnir um hana komi ekki fyrir
augu lesenda í Kína. Þannig var eitt
tölublað tímaritsins Far Eastern
Economic Review bannað í Kína
vegna þess að þar birtist ritdómur
um verkið.
Jung Chang er einnig höfundur
metsölubókarinnar Villtir svanir,
sem segir sögu þriggja kynslóða
kínverskra kvenna, hennar sjálfrar,
móður hennar og ömmu. Sú bók
kom út í íslenskri þýðingu hjá Máli
og menningu. Morgunblaðið náði á
föstudag tali af Jung Chang á heim-
ili hennar í Bretlandi og tók eigin-
maður hennar þátt í lokahluta sam-
talsins.
– Nú liggja fyrir ítarlegar upplýs-
ingar um þær hörmunar sem Maó
formaður kallaði yfir kínversku
þjóðina. Ég geri mér ljóst að erfitt
er að svara þessari spurningu í
stuttu máli en hvers konar maður
var hann, var það persónuleiki hans
eða eitthvað í uppeldinu, sem gerði
að verkum að hann gat gerst sekur
um slík voðaverk og svo brjálsem-
islega stjórnarhætti?
„Uppeldið réði engu um það. Maó
hlaut venjubundið uppeldi og ekkert
sem hann upplifði í æsku hefði getað
framkallað sérstaklega þann mann
sem hann varð. Mikilvægasti þátt-
urinn í sálarlífi hans var sókn eftir
völdum, honum stóð gjörsamlega á
sama um þjáningar annarra. Hann
hugsaði aðeins um sjálfan sig og
völd sín.“
– Honum er á stundum lýst sem
20. aldar keisara…
„Ég held að sú lýsing sé ósann-
gjörn í garð kínverskra keisara!
Margir þeirra voru góðviljaðir
menn þótt vissulega gerðust sumir
þeirra sekir um ógeðfellda verknaði.
Sumir þeirra voru að sönnu einræð-
isherrar en enginn þeirra var jafn
slæmur og Maó. Jósef Stalín var
fyrirmynd Maós formanns, hann
var andlegur lærifaðir hans. Maó
var því fyrst og fremst afkvæmi ein-
ræðishyggju 20. aldar. Í bókinni
segjum við sögu hans, sögu, sem var
um margt afar dramatísk og tengd-
ist einnig atburðum utan Kína. Við
eftirlátum síðan lesendum okkar að
draga sínar ályktanir.“
Arfleifðin og umboðið til valda
– Hversu mikilvæg er arfleifð
Maós í Kína samtímans? Er hún
áberandi og enn haldin mikilvæg?
„Kína eftir dauða Maós er ólíkt
því ríki sem hann stýrði. Núverandi
ráðamenn hafa sagt skilið við stóran
hluta arfleifðar hans og þá á ég við
hroðalegustu birtingarmyndir
hennar, fólk býr ekki lengur við
hryllinginn, sem einkenndi valda-
skeið hans. En á hinn bóginn er það
svo, að núverandi stjórnvöld eystra
eiga rætur sínar í valdatíð Maós.
Ríkisstjórnin stendur því uppi með
hluta arfleifðar hans. Mynd af Maó
hangir enn á Torgi hins himneska
friðar og leiðtogar Kína vísa enn til
sín sem arftaka Maós. Geta menn
séð fyrir sér stóra mynd af Hitler
hangandi í miðborg Berlínar og
ráðamenn Þýskalands halda því
fram að þeir séu arftakar hans?
Þetta er gjörsamlega óásættanlegt
á 21. öld. Þann dag sem myndin af
Maó verður tekin niður mun hið
nýja Kína líta dagsins ljós, velviljuð
þjóð, sem umheimurinn getur átt
eðlileg samskipti við.“
– Það er sumsé mikilvægt fyrir
núverandi ráðamenn í Kína að
standa vörð um arfleifð formanns-
ins?
„Já, Kína er ekki lýðræðisríki og
stjórnin þarf að leita leiða til að rétt-
læta völd sín, þá staðreynd að það
er Kommúnistaflokkurinn sem ræð-
ur. Ráðamenn sækja því lögmæti
sitt til Maós og segja hann stofn-
anda „hins nýja Kína“. Þetta er auð-
vitað alrangt. Önnur ástæða er sú,
að stjórnin getur ekki liðið að Maó
sé fordæmdur því þar með væri
jafnframt kveðinn upp dómur yfir
Kommúnistaflokknum. Kína er enn
um margt kommúnískt ríki, það á ef
til vill ekki við um hugmyndafræð-
ina og efnahagsstefnuna en á mörg-
um sviðum er kommúnísk harðlín-
stefna ríkjandi, það á t.a.m. við um
þau höft sem lögð eru á frelsi fjöl-
miðla og tjáningarfrelsið. Efasemd-
ir um Maó eru því röklega tengdar
efasemdum um flokkinn og hið
óskoraða vald hans.“
Hörmungar og heilaþvottur
– Er ungu fólki í Kína enn gert að
tileinka sér hugsun hans og kenn-
ingar?
„Nei, því er ekki gert að leggja
stund á kenningar hans. Unga fólkið
sætir á hinn bóginn heilaþvotti í þá
veru að hann hafi verið mikilmenni,
sem vann góðverk fyrir land og þjóð
þótt hann hafi gerst sekur um nokk-
ur mistök. Þetta tel ég stór-
hættulegt nú þegar 30 ár eru liðin
frá því að Maó lést. Ungt fólk í dag,
þeir sem eru yngri en 30-35 ára,
man vitanlega ekkert eftir Maó og
því ástandi sem ríkti í landinu. Unga
fólkið trúir því ekki, að atburður á
borð við hungursneyðina miklu hafi
gerst, það segir gjarnan að frásagn-
ir hinna eldri hljóti að vera ýkjur, að
óhugsandi sé að 40 milljónir manna
hafi týnt lífi í henni. Það trúir því
ekki að fólk hafi soltið í hel, það fær
ekki trúað því að hryllingur
menningarbyltingarinnar sé sögu-
leg staðreynd. Í menntakerfinu er
ekki fjallað um þessa atburði og
stjórnvöld hafa bannað öll birting-
arform tjáningar þar sem leitast er
við að lýsa lífinu í Kína í valdatíð
Maós. Með þessu eru stjórnvöld að
framkalla vítahring. Því meiri sem
heilaþvotturinn er því erfiðara verð-
ur að fordæma Maó. Vilji núverandi
ráðamenn á einhverju stigi úthrópa
Maó verður það sífellt erfiðara eftir
því sem tímar líða fram vegna þess
að unga fólkið fær ekki trúað þessu
og telur formanninn hafa verið
mikla hetju.“
– Verður ekkert gott sagt um
þennan mann?
„Hugtakið „gott“ er siðrænt og
Maó var gjörsamlega siðlaus. Vita-
skuld bjó hann yfir vissum eigin-
leikum, hann var um sumt framsýnn
og síðan hafði hann unun af bókum.
Maó svaf í gríðarstóru rúmi og við
hlið hans í rekkjunni voru jafnan
bækur, sem hann gat gripið í ef
hann vaknaði að nóttu til. Lestur í
rúminu var helsta tómstundagaman
hans. En vandinn er sá að hann vildi
ekki leyfa milljarði Kínverja að lesa
bækur. Þegar ég var að alast upp í
Kína fóru fram bókabrennur um
landið allt. Í næstum tíu ár höfðum
við ekkert að lesa ef frá eru taldar
nokkrar bækur, sem okkur var sagt
að lesa.“
Heimspeki sjálfsupphafningar
og höfnunar
– Á Vesturlöndum var því haldið á
lofti að hann væri mikill heimspek-
ingur, hugsuður og skáld. Var hann
það?
„Hann smíðaði sér vissulega eigin
heimspeki. Í riti frá árinu 1918 þar
sem er að finna hugleiðingar hans
um þýska heimspeki kemur greini-
lega fram að heimspeki Maós sner-
ist einvörðungu um hann sjálfan.
Hann upphóf sjálfan sig yfir allt og
hafnaði fyrirbrigðum á borð við
ábyrgð, samvisku, skyldu og góðvild
í garð annarra. Hann taldi vilja sinn
og langanir óvéfengjanlegar
birtingarmyndir hins góða og þar
með þess siðlega. Hann taldi sjálfan
sig miðpunkt alls og sagði berum
orðum að fólk á borð við hann hefði
aðeins skyldum að gegna gagnvart
sjálfu sér. „Framtíðin og fortíðin
snerta á engan veg raunveruleika
sjálfs míns,“ sagði hann meðal ann-
ars, öll heimspeki hans var gjör-
samlega sjálfhverf og fól í sér höfn-
un gagnvart öðru fólki.
Maó var prýðilegt skáld. Á hinn
bóginn var alsiða í Kína í tíð Maó að
menn fengjust við skáldskap, innan
menntakerfisins var námsmönnum
t.a.m. gert að yrkja ljóð. Þegar til-
vonandi embættismenn gengust
undir próf í tíð keisaranna var ljóð-
listin talin mikilvægasta efnið. Kín-
Maó var siðlaust afkvæmi
alræðishyggjunnar
REUTERS
Heilaþvottur Kínverskir hermenn sýna mátt sinn og megin í borginni Changzhi í norð-austurhluta Kína. Mynd af
leiðtoganum er á sínum stað og yfir henni gnæfir slagorðið „Lengi lifi maóisminn“. Arfleifð formannsins er enn
mótandi í Kína þótt ógnarstjórnin sé ekki söm og áður.
Jung Chang og John
Halliday, höfundar
rómaðrar bókar um
Maó formann, eru gest-
ir á Bókmenntahátíð-
inni í Reykjavík sem
hefst í dag. Ásgeir
Sverrisson ræddi við
þau um einræðisherr-
ann, bókina og ástandið
í Kína nú um stundir.
»Mikilvægasti þátt-urinn í sálarlífi hans
var sókn eftir völdum,
honum stóð gjörsam-
lega á sama um þján-
ingar annarra.
Gagnrýni Jung Chang ásamt bresku rithöfundunum Salman Rushdie (t.v) og Graham Swift. Rushdie sætti for-
dæmingu í ríkjum múslíma fyrir bók sína Söngvar satans og dauðadómur var kveðinn upp yfir honum í Íran. Hon-
um hefur nú verið aflétt en bækur Jung Chang eru bannaðar í Kína.