Skinfaxi - 01.05.1995, Qupperneq 35

Ungmennafélagsskapur-
inn er rammíslenskur
„ Þegar ég var kennari í Vestmannaeyj-
um á fjórða áratugunum komu á vertíðina
ungir piltar til að vera þar í verinu. Þeir
leituðu inn á æfingar hjá mér í glímu og
frjálsum íþróttum og þá kynntist ég ung-
mennafélögum fyrst. Flestir voru frá Suð-
urlandi, en menn komu allt austan af Aust-
fjörðum. Eg varð svolítið undrandi hvað
margir þessara pilta voru félagslega
þroskaðir og þótti vænt um sín ungmenna-
félög,“ segir Þorsteinn Einarsson íþrótta-
fulltrúi en hann hefur tekið saman skrá yfir
íþrótta- og ungmennafélög í landinu, bæði
þau sem eru starfandi og þau sem lagst
hafa niður.
Sjálfur var Þorsteinn virkur íþróttamað-
ur frá 1924, iðkandi, keppandi og forystu-
maður. Hann var félagi í Ármanni í
Reykjavík og hafði því ekki kynnst ung-
mennafélagsandanum.
„Þegar ég var settur í starf íþróttafull-
trúa ríkissins árið 1941 ákvað ég strax að
fara um allt landið til að kynna mér starf-
semi skóla og félaga og hvemig aðstaða
væri til íþróttaiðkana.“
Það gerði Þorsteinn 1941 og 1942.
Hann hélt sínar dagbækur og leitaði uppi
félög í hverri byggð sem hann heimsótti og
skráði hjá sér frásagnir um þau. „Félögin
bjuggu við mjög fmmstæð skilyrði hvað
æfingaaðstöðu snerti en voru mörg hver
undravert lifandi. Ég skynjaði líka hvað
íþróttir eru mikill og gamall menningar-
þáttur í okkar þjóðlífi,“ segir Þorsteinn.
Erindið hitti fyrir góða menn
Þegar hann var hættur sem íþróttafull-
trúi hitti hann Pálma Gíslason þáverandi
formann UMFÍ sem hafði verið að ferðast
um Iandið. Pálma hafði dottið í hug að í
eyðibyggðum víða um landið hlytu að hafa
verið starfandi ungmennafélög og þótti
forvitnilegt að fá skráðar um þau upplýs-
ingar svo eigi gleymdust þau. Hann bað
því Þorstein um að fara í að skrá félögin og
settist hann við það árið 1989.
- segir Þorsteinn Einarsson
„Ég átti ýmislegt í fómm mínum og þar
með taldar mínar gömlu dagbækur sem
margt fróðlegt kom upp úr. Uppkastinu
lauk ég árið 1991 og þá ákváðum við að
skrifa öllum ungmennafélögum landsins
og sendum þeim ljósrit af því sem þegar
hafði verið skráð og óskuðum eftir athuga-
semdum. Félagsmönnum var ætlað að lesa
yfir handritið, leiðrétta það og bæta við ef
þurfti. Þetta erindi okkar hitti fyrir vissa
ágæta menn sem lengi höfðu verið áhuga-
samir um ungmennafélögin. Ur þeim
ágæta flokki nefni ég Guðjón Ingimundar-
son á Sauðárkróki en hann var mikill ung-
mennafélagsmaður frá bamsaldri. Þegar
hann svaraði mér kom fram atriði sem ég
var alltaf fremur ragur við að halda mikið
fram en það er að ungmennafélögin eru
rammíslensk og mnnin úr íslenskum jarð-
vegi,“ segir Þorsteinn.
Fyrsta ungmennafélagið
„Fyrsta ungmennafélagið var stofnað
árið 1906 á Akureyri af Jóhannesi Jóseps-
syni „Jóhannesi á Borg“ og hans ágæta
vini Þórhalli Bjarnasyni prentara. Þeir
sömdu stefnuskrá og lög og þar í var bind-
indisheitið. Þegar þeir og aðrir fóru að
heimsækja byggðimar í grenndinni rákust
þeir á merkilegt fyrirbæri. í mörgum
byggðalögum vom nefnilega starfandi fé-
lög. í Húnavatnssýslum voru það mál-
fundafélög, í Þingeyjarsýslum skemmtifé-
lög og spamaðarfélög. Af þessu má sjá að
rætur ungmennafélaganna eru rammís-
lenskar."
Við rannsókn sína fann Þorsteinn 32 fé-
lög sem hafa verið til fyrir 1906. „Það er
því hægt að fullyrða að vísir að ungmenna-
félögum var til fyrir 1906. Það var ekki af
neinum útlendum áhrifum sem slík félög
urðu til heldur af innri þörf fólksins að
koma saman. Fólkið var svo hjálpsamt og
félagsstofnun var til þess að vinna mark-
visst saman í gleði og sorg og láta gott af
sér leiða.“
Þrír hlutar
Samantekt Þorsteins er í þremur hlut-
um. Fyrst er skrá yfir rúmlega 700 félög
sem falla undir þá skilgreiningu að vera
ungmennafélag eða íþróttafélag, innan vé-
banda UMFÍ eða ÍSÍ.
í öðmm kafla er félögunum raðað upp
innan hverrar sýslu og skipt niður milli
hreppa. í töfluformi gerir Þorsteinn grein
fyrir stofnun og starfsemi hvers félags í
stafrófsröð sem auðveldar lesendanum að
rekja alla starfsemi félaganna frá stofnun
og til dagsins í dag. Þriðji kaflinn, sem
nefnist viðhorf, þar sem hugleidd er stofn-
un félaga í íslensku þjóðfélagi og þá sér-
staklega þau sem vörðuðu samgleði, bind-
indi, sparnað, íþróttaiðkanir og önnur
hugðarefni sem gerðu ungmennum unnt að
láta til sín taka.
Mikið verk
Þorsteinn segist hafa heyrt að gefa eigi
skrámar út í bókaformi og víst er að marga
félagsmenn fýsir að glugga í þetta rit. Eitt
eintak af frumritinu er í vörslu skrifstofu
UMFI. En hvemig tókst honum að viða að
sér öllum þessum fróðleik?
„Ég minntist áður á dagbækumar mínar
og mæta aðstoðarmenn sem dugðu vel.
Einnig er mikið gefið út af ævisögum og
ég gluggaði í þær sem vom um menn sem
ég vissi að hefðu einhvem tíma tengst ung-
mennafélagi. Nú, svo eru til afmælisrit
gamalla félaga, afmælisrit héraðssamband-
anna og í bókasöfnum em heilir veggir af
byggðasögum, eiginlega alveg ótrúlega
mikið. Víst hef ég skoðað mikið og lesið
og vonast til að hafa fundið margt sem
máli skiptir um íþróttastarfsemi í landinu
en án efa mun ýmislegt koma í leitimar,“
segir Þorsteinn Einarsson og tekur fram að
hann sé stoltur af stofnun og störfum ung-
menna- og íþróttafélaganna og samtaka
þeirra.
Skinfaxi
35