Náttúrufræðingurinn - 1960, Blaðsíða 16

10
NÁTTÚRU FRÆ1) I N G U R I NN
stóð þó að flestu leyti til bóta. Sýnir þetta þann ægishjálm, sem
Aristoteles bar yfir samtíð sína og eftirmenn um óralangan tíma.
En það sýnir líka, hve óráðlegt það er að taka allan sannleika góð-
an og gildan, aðeins ef hann hefur verið kenndur nógu lengi og
nógu mikils metinn maður hefur lialdið honum fram.
Bók Aristotelesar, Meteorologica, var í rauninni miklu meira en
veðurfræði, því að hún fjallaði um flest eðlisfræðifyrirbæri heirns-
ins, stjörnur, lofthaf og jörð. En meginkenning hans í veðurfræði
var sú, að gufuhvolfið væri gert af tveimur efnum, í fyrsta lagi
þurru lofti, eins konar reyk, og í öðru lagi vatni. Vindinum líkir
hann við árnar. Uppruna þeirra telur hann þann, að jörðin gefur
sums staðar frá sér vatn, sem þéttist síðan úr loftinu vegna kulda,
rignir niður og rennur burt í lækjum og fljótum. Á sama hátt
telur hann, að jörðin gefi sums staðar frá sér meira loft en annars
staðar, og hlýtur það þá að streyma þaðan sem vindur.
Geta má þess, að nokkuð skyldra hugmynda gætir í Ferðabók
Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar. IJar segir svo: „Orsakirn-
ar til jiess, hversu stormasamt er á íslandi, eru í fyrsta lagi lands-
lagið með háum og lágum fjöllum, sem sundur eru skorin af
dölum og skörðum, einnig sjórinn og loftið, sem hreyfzt getur
mótstöðulaust í kringum landið, og loks hinir duldu súggangar,
sem hvarvetna liggja í sundurgröfnum iðrum landsins." Þegar
Eggert ritaði þetta, var komið langt fram á 18. öld, og er svo að
sjá, sem hann geri hugmyndinni urn hina duldu súgganga ekki
mjög hátt undir höfði, því að hann telur þá skýringu á eftir hin-
um. Má túlka jjetta svo, að veldi Aristotelesar hafi jtá verið farið
að minnka meðal náttúrufræðinga, enda mun svo hafa verið.
Áður en skilizt er við Aristoteles, skal sagt frá hugmynd hans
um döggina, áfallið. Hún var sú, að á daginn ber eldurinn, sólar-
hitinn, vatnið úr jörðinni upp í loftið, en þegar nóttin kemur,
missir hann byrði sína, svo að hún fellur sem dögg eða hrím. Er
þetta vissulega ekki fjarri sanni.
Á dögum Aristotelesar er svo að sjá, sem aðaláttirnar hafi verið
taldar fjórar, en auk J?ess átta milliáttir, svo að alls urðu þær tólf.
Má geta þess um leið, að fyrir einurn áratug var tekin upp skyld
skipting vindátta í alþjóðlegum veðurskeytum, Jió þannig að hún
er nú þrefalt nákvæmari, þar sem sjóndeildarhringnum er skipt
í 36 hluta. Er þetta að vísu vafasöm framför frá þeirri skiptingu,