Náttúrufræðingurinn - 1960, Blaðsíða 19

NÁ'l' T Ú R U F RÆ ÐINGURINN
13
og er alkunnugt gerningaveðrið, sem Svanur á Svanshóli magnaði
móti eftirleitarmönnum Þjóstólfs Hallgerðarfóstra, eftir því sem
Njáls saga segir frá. Máltækið, að morgunroðinn væti, er að minnsta
kosti 2000 ára gamalt, og er um það getið í ritum Þeofrastusar,
sem var uppi skammt á eftir Aristotelesi. Og það er ekkert nýtt,
að talað sé urn óveðurskráku, því að Þeofrastus segir: „Það veit
á storm ef krákan gargar tvisvar sinnum snöggt og síðan í hið
þriðja sinn.“ Það er í rauninni ekki undarlegt, þó að trúað væri
í 2000 ár á snillinginn Aristoteles, því að ennþá lengur hefur krák-
an verið höfð til marks um ókomið veður.
Árið 1643 var stórhertogalegur stærðfræðingur og stærðfræðipró-
fessor í Florence á Ítalíu, sem hét Evengelisto Torricelli. Hann
var eftirmaður hins mikla Galileo Galilei, sem hafði látizt árið
áður.
Því er hér minnzt á árið 1643, að þá gerði Torricelli þá merku
en einföldu tilraun, sem nú skal skýrt frá: Hann tók glerpípu
alllanga og lokaða í annan endann, og fyllti hana kvikasilfri. Síð-
an lokaði hann opinu á pípunni með fingurgómi, sneri pípunni
við og lét opið á henni niður í kvikasilfur í bolla. Þá tók hann
fingurinn frá opinu, en hélt því stöðugt niðri í kvikasilfrinu, svo
að ekkert loft kornst að. Þá gerðist það, að kvikasilfrið tók að renna
niður í bollann, en aldrei þó meira en svo, að eftir var rúmlega
álnarlöng kvikasilfurssúla, og lyrir ofan hana var tóma- «
rúm í pípunni. Hvað olli því nú, að kvikasilfrið steig
hærra inni í pípunni en í bollanum? Skýringin var þessi:
Á yfirborð kvikasilfursins í bollanum þrýsti andrúmsloft-
ið með öllum þunga sínum frá jörðu og upp í upphæðir.
En inni í pípunni var tómarúm og þess vegna ekkert,
sem þvingaði kvikasilfrið niður á við, nema þungi þess.
Hann hlaut því að vera jafnmikill loftþyngdinni.
Ég þarf ekki lengur að skýra þetta fyrirbæri. Þarna er
loftvogin komin í sinni einföldustu mynd. Þessi tilraun
Torricellis markaði því tímamót í sögu veðurfræðinnar.
2. mynd. Gömul teikning til skýringar á loftvogartilraun Torri-
cellis. a—b er tómarúmið efst í pípunni, en c er yfirborð kvika-
silfursins í bollanum.