Náttúrufræðingurinn - 1960, Blaðsíða 52

44
NÁT'J’ Ú RU RÆÐ I N G U R I N N
Ritfregnir
AXEL GARIiOE: Geologiens historie i Danmark. I. Fra myle til videnskap
(Fra de œldstc tider til 1835). C. A. Reitzels forlag, Kbh. 1959. 283 bls.
Við fyrstu sýn niætti ætla að þessi bók ætti ekki sérstakt crindi til íslenzks
lesanda þótt áhuga hefði á jarðfræði, en þegar henni er flett blasa við nöfn
eins og Eggert Ólafsson, Bjarni Pálsson, Sveinn Pálsson, I>órður Vídalín, Jónas
Hallgrímsson o. fl. Hér er sem sé fjallað um sögu jarðfræðinnar í Danaveldi
og þar með á íslandi lengi framan af. Noregur er tekinn með fram til 1814.
Ekki er því að neita, að mjög er stiklað á stóru að því er rannsóknir hér á
landi snertir og vitanlega er ekki hægt að bera það saman við 4-binda Land-
fræðisögu I>orvaldar Thoroddsens. En það er hins vegar bakgrunnurinn í Dan-
mörku og raunar í Evrópu í heild, scm hlýtur að skipta okkur miklu máli og
um það er liér bæði fróðlegt og skcmmtilegt að lesa. Islenzkir náttúrufræð-
ingar spruttu fyrst og fremst upp tir jarðvegi Kaupmannahafnar, bæði að
menntun og livað rannsóknastörf snerti, en ástand vísindanna þar var meiri
eða minni endurspeglun vísindanna í álfunni. Við getum ekki metið rétt
hinar eldri íslenzku hugmyndir og rannsóknir nema með því að skoða þær á
þessum bakgrunni.
Fróðleg á margan hátt finnst mér t. d. 17. öldin, þegar enn ríktu miðalda-
hugmyndir, en stöku sinnunt rofaði þó fyrir nýrri þekkingu, og skal hér nokk-
uð rætt um það efni: Danir eignuðust á þessu tímabili tvo menn, sem eru
heimskunnir enn í dag, þá Erasmus Bartolin og Steno. Bartolin mun hafa séð
íslenzkt silfurberg og sá, að þar var feitur biti. Hann kom því til leiðar, að
leiðangur með danskan steinhöggvara var sendur til Reyðarfjarðar til að
sækja mikið magn af þessu efni og það notaði Bartolin til að kanna hið tvö-
falda ljósbrot í krystöllunum. Hann innleiddi heitin „reglulegur“ og „óreglu-
legur" geisli, sem enn eru notuð og gerði yfirleitt liina ágætustu könnun á
ljósbrotinu (1669). Bartolin fékk þó lítið tóm til vísindastarfa sökum annarra
verkefna, sem stjórnin fól lionurn, og þessi ljós- og krystallarannsókn stóð
einangruð um langan tíma, eiginlega frarn á 19. öldina.
Steno eða Niels Steensen óx upp í dönskum jarðvegi en starfaði aðallega á
Ítalíu, útskúfaður frá Danmörku af trúarlegum ástæðum. Nafn lians er í órofa
tengslum við forndýrafræðina. Nú á tímum lætur |>að undarlcga í eyrum, að
17. aldar menn skyldu ekki skilja, að skýrustu steingerfingar skelja, beina, tanna
o. s. frv. eru leifar dýra, sein einu sinni liafa lifað. Skýringin á þessu liggur að
nokkru í liinu taumlausa hugarflugi á þcssum tímum. Menn sáu nefnilega
ekki aðeins skeljar eða bein í jarðlögunum, heldur og myndir af páfum,
Maríu mey með barnið o. s. frv. Og þar sem ekki var liægt að trúa því, að
þessir aðilar hefðu grafizt í jörðu, þar sem myndir þeirra fundust hlaut Jrað