Náttúrufræðingurinn - 2008, Qupperneq 4

N áttúrufræðingurinn
• • /
Orn Olafsson
Stórabólaá Íslandi
1707 TIL 1709 OG
MANNTALIÐ 1703
MA SKÝRA MISJAFNT DÁNARHLUTFALL EFTIR
HREPPUM MEÐ MISMUNANDI ÓNÆMI?
Stórabóla á íslandi árin 1707-1709 er ein skæðasta drepsótt hér á landi sem
sögur fara af. Tölur yfir fjölda látinna í nokkrum hreppum er að finna í
annálum. En hversu áreiðanlegar eru dánartölur úr Stórubólu og hversu
áreiðanlegar eru frásagnir í annálum um bólusóttir frá miðri 17. öld og
fram að Stórubólu 1707? Með talnaupplýsingum úr manntalinu 1703 og
dánartölum úr annálum fæst samanburður á hreppum. I ljós kemur að
skýra má misjafnt dánarhlutfall milli hreppa með að hlutfall ónæmra hafi
verið mismunandi. Með útreikningum, sem hér verða sýndir, fæst einnig
prófun á dánartölum sem gefnar eru í annálum.
IFitjaannál er greint frá því að
bólusóttarsmit hafi borist til
Eyrarbakka 2. júní 1707 með
fatakistli manns sem lést á leið til Is-
lands.1,2 Annálar greina síðan frá
áhrifum bólusóttar allt til ársins 1709.
Almennt er talið að þetta tiltekna
smit hafi dreifst um land allt á þessu
tímabili þótt ekki sé útilokað að smit
hafi borist til fleiri hafna. Áhrif
þessarar bólusóttar voru meiri en
fyrri bólusótta og því hefur hún verið
nefnd Stórabóla. Dánartölur úr
þessari bólu sem taka til 60 hreppa
(af 163 hreppum á landinu) hafa
varðveist.2 Með fólksfjölda sömu 60
hreppa fengnum úr manntalinu 1703
eru dauðsföll eftir hreppum metin á
bilinu um 15% til rúmlega 35%.2
Þessi breytileiki í dánarhlutföllum er
tilefni þessarar greinar.
Jón Steffensen nefnir þrjú atriði
sem skýra mannfall í bólusótt (vari-
ola): „Mannfall af bólu mun aðal-
lega ráðast af þremur atriðum, sýk-
ingamætti bóluveirunnar, fjölda
þeirra sem næmir eru fyrir henni og
almennum viðnámsþrótti þjóðar-
innar gegn sjúkdómum hverju
sinni."2 Ekki er ástæða til að ætla
annað en veiran hafi haldist óbreytt.
Aðbúnaður manna hefur skipt litlu,
því af annálum má ráða að Stóra-
bóla hafi lagst jafnt á almúgamenn
sem embættismenn.1-2 Því verður
hér einungis reynt að skýra dauðs-
föll í Stórubólu með breytileika í
hlutfalli næmra og gert er ráð fyrir
að áhrif annarra þátta á breytileika í
dánartölum séu óveruleg.
Sýnileg einkenni bólusóttar eru
meðal annars sýking í húð sem byrj-
ar með rauðleitum blettum sem
þróast yfir í blöðrur og verða síðan
að graftarbólum (í. mynd). Ein-
kennin geta varað í 10-11 daga.3
1. mynd. Sjúklingur meö bólusóttar-
einkenni.4 - A patient with smallpox
symptoms.1
4
Náttúrufræðingurinn 76 (1-2), bls. 4-12, 2007