Náttúrufræðingurinn - 2008, Blaðsíða 44

N áttúrufræðingurinn
(6. mynd) fyrir líffræðinga32 héldu
þær einnig áfram að veita upplýs-
ingar um byggingu vöðva og
tauga,33 beina og tanna, þráða og
hára, hlaupkenndra efna, sterkju-
korna, frumu- og æðaveggja, skelja
úr kítíni, kísil eða karbónötum, sem
mörg dýr mynda, o.s.frv. Um leið
áttuðu menn sig á því betur en áður
að tvöfalt ljósbrot í lífrænum vefjum
og þráðum kemur ekki alltaf til
vegna þess að þau séu kristölluð
heldur m.a. vegna þess að þau eru
samsett úr stórum sameindum eða
stærri ögnum sem eru aflangar og
liggja að mestu samsíða.34 Gera
mátti þennan eiginleika sýnilegri en
ella með vissum litarefnum32 (e.
dichroic stains).
O. Lehmann (2. mynd) og fleiri
rannsökuðu frá um 1888 ítarlega efni
úr stórum lífrænum sameindum
með áberandi mikið tvöfalt ljósbrot
og optíska virkni sem fengu nafnið
„fljótandi kristallar".35 Þau reyndust
vera nokkurskonar millistig milli
vökva og fastra efna. Meðal þeirra
voru ýmis sápu- og fitukennd efni,
svo sem kólesteról og lesitín. Fjöl-
mörg önnur hafa verið búin til síðan
og skautunarsmásjár alla tíð reynst
ómissandi verkfæri í þeirri þróun (6.
mynd). Skjáir sjónvarpa og fleiri raf-
eindatækja eru á síðustu áratugum
að miklu leyti gerðir úr fljótandi
kristöllum, blönduðum litarefnun-
um sem nefnd voru hér rétt á undan.
Auk alls hins ofannefnda geta tví-
brjótandi efni komið fyrir víða í
líkömum manna og dýra í tiltekn-
um sjúkdómum, til dæmis í æxl-
um,36 meltingarfærum (nýrna- og
gallsteinar37), í lungum vegna ryk-
mengunar, í húð, augum o.s.frv.
Smásjár með skautunarbúnaði
gerðu þar víða gagn við rannsókn
og meðhöndlun.
LJÓS- OG LITMÆLAR
Það sýnilega Ijós sem hvert frum-
efni gefur frá sér í loga eða í raf-
neista hefur sveiflutíðnir sem eru
algerlega einkennandi fyrir það
efni. Menn áttuðu sig á því upp úr
miðri 19. öld að þessa eiginleika
mætti nota til að bera kennsl á þau
efni sem óþekkt sýni innihéldi.
Einnig reyndist dofnun ljósgeisla á
ferð gegnum vatnslausnir, t.d. af
málmsöltum, standa í einföldu
sambandi við magn uppleystu efn-
anna. Sú regla sem oft er kennd við
A. Beer fékkst í rannsókn38 þar sem
Nicol-prismum úr silfurbergi var
snúið til að deyfa samanburðar-
geisla eins og fyrr var nefnt.
Upp úr þessari þekkingu óx svo
smám saman ljóstækni til að greina
magn efnis, ýmist út frá styrk ljóss
sem það gaf frá sér í loga eða út frá
því hve mikið ljós það gleypti í
lausn. Oftast voru notuð til þess
tæki er nefndust litrófs-ljósmælar (e.
spectrophotometers) og höfðu þrí-
hyrnd glerprismu eða annan búnað
til að tvístra litrófi ljóssins svo að
velja mætti þröng tíðnibil til mæl-
inganna. I einni af nokkrum algeng-
ustu útfærslum þessara mæla voru
jafnframt Nicol-prismu (7. mynd).
7. mynd. Litrófs-ljósmælir4041 frá 1908 með Nicol-prismum ogfleygutn úr reyklituðu gleri, endurbót á eldra tæki.39 Ljósið kemur frá
lampanum L hægra megin gegnum vökvasýni í c. N (um miðbik myndarinnar) er skautunarprisma og tvístrunarprisma úr gleri er inni
í sívala hylkinu hægra megin við greiniprismað B.-A spectrophotometerfor e.g. chemical analysis ofsolutions, employing Nicol prisms
to adjust the intensity of a reference light beatn.
44