Náttúrufræðingurinn - 2008, Qupperneq 43

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
tengi vera tvennskonar: aðaltengi
og aukatengi. Kenningum hans var
fálega tekið í meira en áratug, en
þær „slógu í gegn" á skömmum
tíma þegar Werner tókst24 að búa til
tiltekið flókið lífrænt efnasamband
með mikla optíska virkni. Var það í
samræmi við tilgátur hans en í mót-
sögn við fyrri kenningar annarra.
Sömuleiðis sýndu Werner og aðrir
fyrir 1915 að mörg frumefni auk
kolefnis gætu myndað ósamhverfar
sameindir í kringum sig. Við þetta
er sagt að hafi fallið hinir síðustu
þeirra múra sem höfðu löngum að-
skilið lífræna og ólífræna efnafræði.
Jafnframt opnuðust þá smám
saman möguleikar á smíði áður
óþekktra efnaflokka og eru hin fjöl-
hæfu silíkonsefni einn þeirra. Hlaut
Werner Nóbelsverðlaun 1913 fyrir
framlag sitt, sem hefur haft afar
mikla þýðingu í efna- og lífefnavís-
indum, efna- og lyfjaiðnaði, land-
búnaði og víðar.
S KAUTUNARSMÁS JÁR
Eins og fyrr var nefnt voru smásjár
með innbyggðum ljósskautunar-
búnaði fyrst framleiddar að ráði á
áttunda áratug 19. aldar og þá til
rannsókna á steindum. Þær urðu
eitt mikilvægasta rannsóknatæki
jarðvísindamanna í marga áratugi
og gera enn mikið gagn á þeim vett-
vangi. Efnafræðingar og líffræðing-
ar urðu flestir seinni til en jarðvís-
indamennirnir að nýta sér þessa
tækni, þótt D. Brewster hafi til
dæmis sýnt fram á það snemma á
öldinni25 að í augasteinum og víðar í
lífrænni náttúru væru til staðar efni
með tvöfalt ljósbrot. Nokkrir líf-
fræðingar höfðu síðan séð um eða
fyrir 1850 að smásjárskoðun með
skautuðu ljósi gæti auðveldað
greiningu á ýmsum atriðum, svo
sem hvort agnir í sýnum væru úr
kristölluðu efni (og þá oftast með
tvöfalt ljósbrot) eða ekki. Einn
þeirra var C.G. Ehrenberg (2.
mynd) sem var mikilvirkur í rann-
sóknum á örverum,26 m.a. í jarð-
vegssýnum frá Islandi og víðar og í
ryki frá eldgosum eða eyðimörkum.
Af þeim sem tóku að skoða vefi úr
lífverum í skautunarsmásjám upp
úr miðri 19. öld má nefna E.
Brucke27 (5. mynd), H. v. Mohl og G.
Valentin.28 Var þar um auðugan
garð að gresja þótt hugmyndir um
ástæður tvöfalds ljósbrots í sumum
þessara vefja væru nokkuð á reiki.
C. Naegeli, sem kannaði jurtavefi í
skautunarsmásjá,29 setti fram kenn-
ingu um að í þeim væru agnir, sem
hann nefndi Micelle, með vissa eig-
inleika kristalla. Þetta var lengi um-
deilt en síðar staðfest að verulegu
leyti. Yfirleitt höfðu menn reiknað
með að lítið væri um eiginleg
kristölluð efni í jurtum, en J. Boro-
din30 fann þar með skautunarsmásjá
fyrstur manna kristalla af efnum
skyldum blaðgrænu.
Eftir aldamótin 1900 jókst mjög
áhugi á efnafræði stórra sameinda
og annarra agna í vatnslausn, enda
fara efnaferli í frumum gjarna fram
á því formi. Skautunarsmásjár lögðu
talsvert af mörkum við rannsókn
þessara efna31 sem má kalla svif-
efni (þ. Kolloide). Með vissum
endurbótum á bergfræðismásjánum
6. mynd. Smásjá frá 1902 með Nicol-prismum ofan og neðan við pallinn sem sýni situr
á. Þessi tegund32 var hönnuð samkvæmt ráðleggingum lífeðlisfræðitigsins Th. W. Engel-
manns. Uppi t.h. sést Iwernig bygging sýnis affljótandi kristalli kemur fram í sltkum
búnaði, en í venjulegri smásjá sæjust þar hvorki lita- né Jjósstyrksbreytingar (mynd úr
wikipedia.org, stærð áætluð um 1 mm). - A polarizing microscope designed for use by
biologists. The inset shows hozv structures in a sample of liquid crystals appear in such
an instrument.
43