Náttúrufræðingurinn - 2008, Qupperneq 50

Náttúrufræðingurinn
2. viynd. Flugeðla. Þessi tegund, Pteranodon ingens, var„aðeins" með um 7 m vænghaf, cn stærstu flugeðlur spönnuðu eina 12 m.2
nú af risaeðlunum er að hluta til
sótt beint í steingerðar menjar þess-
ara dýra en annað er fengið eftir
krókaleiðum, oft yfirfært út frá
þekkingu á skyldum tegundum,
ýmist útdauðum eða núlifandi, og
þótt talsvert hafi áunnist mun
margt af því sem við nú teljum
sennilegt eða jafnvel fullvíst eiga
eftir að þoka fyrir nýjum gögnum
og nýrri túlkun.
MEGINFLOKKUN3
A 3. mynd4 eru saman teknar nú-
tímahugmyndir fræðimanna um
þróunartengsl helstu stofna risa-
eðlna innbyrðis og við aðra hópa
dýra, einkum fugla. Töflurnar á
myndinni eru settar upp eftir regl-
um upprunaflokkunar (cladistics),
þar sem skyldleikinn er sýndur með
endurteknum tvískiptingum eða
kvíslum. Því fleiri kvíslir sem skilja
tvo hópa að, þeim mun fjarskyldari
eru hóparnir.
í jarðlögum finnast merki um stór
og smá landhryggdýr frá fornlífs-
öld. Stofnar þeirra greindust hvað
eftir annað (3. mynd neðst til hægri,
rauðar kvíslir), og snemma á mið-
lífsöld skiptist ein greinin í tvær
kvíslir, annars vegar flugeðlur, hins
vegar hinar eiginlegu risaeðlur, sem
hér verður fjallað um. Þetta gerðist
á miðju fyrsta tímabili miðlífsaldar,
trías, fyrir einum 230 milljón árum
(4. mynd).
Risaeðlurnar hverfa svo all-
skyndilega af sjónarsviðinu á mörk-
um miðlífs- og nýlífsaldar (krít-
ar/paleósen-skilunum, fyrir 65
milljón árum). En frá trías til loka
miðlífsaldar, eða ein 160 milljón ár,
voru þær ríkjandi hryggdýr á landi
í öllum hlutum heims.
Risaeðlur skiptast í tvær megin-
deildir, fuglsmjaðma (Ornithischia)
og eðlumjaðma (Saurischia). Skipt-
ingin miðast meðal annars við gerð
mjaðmabeinanna, sem þykir í öðru
tilvikinu minna á fugla, hinu á
eðlur. Það er svo kannski hlálegt að
í ljós er komið að fuglarnir standa
mun nær eðlumjöðum en fugls-
mjöðmum og teljast raunar til
þeirra samkvæmt upprunaflokkun.
Frá því menn fóru að grafa risa-
eðlubein úr jörðu hefur fjöldi ætt-
kvísla og tegunda verið skilgreind-
ur og hlotið fræðiheiti. Til dæmis
hefur í tímans rás verið lýst liðlega
120 ættkvíslum af graseðlum
(Sauropoda), en til þeirra teljast
stærstu landdýr sem lifað hafa, svo
sem finngálkn og þórseðla. Af flest-
um þessara ættkvísla er aðeins ein
tegund skráð en öðrum hefur verið
skipt í margar tegundir, þannig að
nafngreindar tegundir af graseðlum
í gömlum og nýjum fræðiritum eru
nálægt tvöhundruð (sjá3, bls.
261-271). Frekari rannsóknir og
nýir steingervingafundir hafa oft
orðið til að fækka ættkvíslum og
tegundum: Stundum hafa að baki
tveimur eða fleiri tegundaheitum
staðið mismunandi partar af sams
konar kvikindum; í öðrum tilvikum
er um að ræða ung dýr og fullorðin
eða karl- og kvendýr sömu tegund-
ar. Raunar kemur hið gagnstæða
líka fyrir - að sama heitið sé gefið
steingervingum sem síðar reynast
af mismunandi tegundum.
Alls taka fræðimenn nú gildar um
100 ættkvíslir af graseðlum, margar
þó með verulegum fyrirvara. Af
aðeins 22 eru þekktar þokkalega
heillegar beinagrindur, af höfði, bol
og útlimum.
Eðlumjaðmar
Eðlumjaðmar (Saurischia), fylla
stærsta hluta töflunnar á 3. mynd.
Þeim er svo aftur skipt í tvær deild-
ir: Annars vegar eru graseðlurnar
(Sauropoda),3 gríðarstór, ferfætt
dýr með langan hala og flest með
langan háls. I þeirra hópi eru
stærstu landdýr sem lifað hafa á
jörðinni.
a Á 3. mynd eru graseðlumar skráðar undir samheitinu Sauropodomorpha, sem tekur yfir eiginlegar graseðlur, Sauropoda, og forvera þeirra, frumgraseðlumar,
Prosauropoda, búkminni og léttari kvikindi sem mörg gengu á tveimur fótum. Leifar þeirra frá tríastímabili hafa fundist í flestum heimsálfum.
50